Müəllim üçün metodik vəsait haqqında. X sinif. Ədəbiyyat

Proqramlar, Dərs vəsaitləri, Məqalələr, Tövsiyələr, Soruşun cavab verək

ƏNN KURİKULUMU TƏLƏBLƏRİNİN

“ƏDƏBİYYAT” DƏRSLİK KOMPLEKTİNDƏ

REALLAŞDIRILMASI MEXANİZMLƏRİNİN ŞƏRHİ

Ümumtəhsil məktəblərinin X sinifləri üçün ədəbiyyat fənni üzrə dərslik komplekti “Ümumi təhsil pilləsinin dövlət standartları və proqramları (kuriku­lum­la­rı)” əsasında hazırlanmışdır. Ədəbiyyat fənni üzrə dərslik komplektində Azərbay­can Respublikası Pre­zi­dentinin 2013-cü il 24 oktyabr tarixli Sərəncamı ilə təsdiq edil­miş “Azər­baycan Respublikasında təhsilin inkişafı üzrə Dövlət Strategi­ya­sı”nda qarşıya qoyulan hədəflər, şagirdlərin ədəbi təhsilinin məzmununda nəzəri biliklərlə yanaşı, praktik bilik və bacarıqların vacibliyi, mənimsənilənlərin  konkret fəaliyyətin nəticəsinə çevrilməsinin təmin edilməsi ön plana çəkilmişdir.

“Ədəbiyyat” dərslik komplekti dərslik və müəllim üçün metodik vəsaitdən iba­rət­dir. Dərsliyin tərtibində ümumi təhsilin  konsepsiyasının (milli kurikulum) tələb­ləri əsas götürülmüşdür. Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 30 oktyabr 2006-cı il tarixli, 233 nömrəli qərarı ilə təsdiq edilmiş “Azərbaycan Respub­likasında ümumi təhsilin konsepsiyası”nda  (milli kurikulum) qeyd edilir ki, şagirdlərin əsas təhsil pilləsində qazandıqları baca­rıq və vərdişlər tam orta təhsil pilləsində təkmilləşdirilməklə tarixi-xrono­lo­ji ardıcıllıqla Azərbaycan ədəbiyyatının çoxəsrlik inkişaf yolu, ədəbi ənənə və əlaqələri, Azərbaycan və dünya ədəbiyyatının görkəmli ədəbi simalarının yaradı­cılığından nümunələr öyrənilir, ədəbiyyat nəzəriyyəsinə dair məlumat­lar genişləndirilir, şagirdlərin ədəbi-bədii, tənqidi təfəkkürünün formalaşması təmin olunur.

Dərslik komplektində ümumi təhsilin milli konsepsiyasındakı belə müddəa da əsas götürülmüşdür ki, tam orta təhsil pilləsində  şagirdin ədəbi nümunələri bədii-emosional və obrazlı qavradığını nümayiş etdirməsi,  əsərləri mövzu, janr, problem baxımından müqayisə etməsi,  onlara əsaslandırılmış rəy bildirməsi, məzmununa və ideyasına yarandığı dövrdün  ictimai-siyasi və əxlaqi-etik dəyərləri kontekstində qiymət verməsi, fərqli mövzular üzrə müvafiq üslublarda yaradıcı xarakterli yazıları icra etməsi təmin olunmalıdır. 

Ümumi təhsilin milli konsepsiyasında və ədəbiyyat fənn kurikulumunda şa­girdlərin mənbələr üzərində işləyərək görkəmli ədəbi şəxsiyyətlər, ədəbiyyat və mədəniyyət sahəsindəki nailiyyətlər barədə materiallar toplamaq, müxtəlif ədə­­bi mövzularda təqdimatlar hazırlamaq,  ədəbi mövzulara aid tədbirlərin təş­kilində iştirak etmək, ədəbi nailiyyətlərə münasibət bildirmək bacarığına yiyə­lənməsi zəruriliyi ilə bağlı müddəanın da reallaşdırılması dərslik komplek­tində diqqət mərkəzində saxlanılmışdır.

(http://portal.edu.az/index.php?r=article/item&id=194&mid=5&lang=az)

Azərbaycan ədəbiyyatının çoxəsrlik inkişaf yolunun, ədəbi ənənə və əlaqələrin, Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli  simalarının yaradıcılığının tarixi-xronoloji ardıcıllıqla, yeni təlim texnologiyalarının tətbiqi ilə öyrədilməsi tələbi şagirdlərin  dərin, sistemli  bilik və bacarıqlara yiyələnmələrini, mənimsənilənlərin konkret fəaliyyətin nəticəsinə çevrilməsini təmin edir.

Dərslik komplekti hazırlanarkən pedaqogika, psixologiya, ədəbiyyatşünaslıq, ədəbiyyatın tədrisi metodikası elmlərinin son nailiyyətləri, milli və beynəlxalq tədqiqatlar, ədəbiyyat tədrisi üzrə son illərdə toplanmış təcrübə ətraflı öyrənilmiş və nəzərə alınmışdır.

DƏRSLİK

Ümumtəhsil məktəblərinin 10-cu sinifləri üçün “Ədəbiyyat” dərsliyinə milli  və bəşəri dəyərləri özündə əks etdirmiş, həqiqi vətəndaşın tərbiyəsində mühm rol oynayacaq əsərlər daxl edilmişdir, ədəbiyyatımızın fəal/interaktiv metodların və informasiya-kommunikasiya texnologiyalarından istifadə ilə öyrədilməsinə önəm verilmişdir.

 “Ədəbiyyat” dərsliyinə daxil edilmiş təlim materialları qədim Azərbaycan ədəbiyyatından XX əsrə qədərki dövü əhatə edir. Başqa sözlə, dərsliyə bu və ya digər mərhələnin xülasəsini əks etdirən icmallar, klassik sənətkarların həyatı, yaradıcılığı ilə bağlı məlumat, məktəb təcrübəsində özünü doğrultmuş və monoqrafik şəkildə öyrənilən bədii əsərlər daxil edilmişdir.

Bundan əlavə, dərslikdə sinifdən­xa­ric oxu üçün tövsiyə olunan əsərlərin siyahısı, klassik ədəbiyyatımızda işlənən ərəb və fars sözlərinin lüğəti, qısa ədəbiyyatşünaslıq terminləri lüğəti də verilmişdir.

Dərslikdəki mövzular iki qrupa ayrılır:

1. İcmal mövzular.

2.  Monoqrafik mövzular.

İcmal mövzular dövrün sosial-siyasi, ədəbi-mədəni mənzərəsi, söz sənətimizin apa­rıcı nümayəndələrinin yaradıcılığı haqqında şagirdlərdə müəyyən təsəvvür ya­rat­maq, onları monoqrafik mövzuların öyrənilməsinə  hazırlamaq məqsədini güdür. Bu mövzuların layihə qismində öyrənilməsi məqsədəuyğun sayılmış, müvafiq məz­mun standartlrının reallaşdırılması nəzərdə tutulmuşdur. İşin bu istiqamətdə qurul­ma­sı təbiidir ki,  şagirdlərdən daha çox müstəqillik və məsuliyyət tələb edir. Layihə üz­rə işin bünövrəsi sinifdə qoyulur; layihələrin araşdırılmasına istiqamət verən sual­lar və onların yığcam cavabları dərslikdə əks etdirilmişdir. Həmin mətnin  oxu­su sinifdə həyata keçirilir, əlavə mənbələrə (azı iki mənbənin olması məqsədəuy­ğun­dur) müraciət olunur, sonda müzakirə formalarından birinin tətbiqi həyata keçi­rilir. Layihə üzrə işin davam etdirilməsinə ehtiyac duyulduğu aşkara çıxarılır və şagirdlər dərslikdə tövsiyə olunmuş mənbələr ( müəllim fərqli, eləcə də əlavə mən­bələr seçə bilər) əsasında müstəqil araş­dırma­la­rını davam etdirirlər. Növbəti dərs­də – ev tapşırığının yerinə yetirilməsi səviyyəsinin müəyyənləşdirilməsində nəti­cələr təqdim olunur.

Dərsliyə daxil edilmiş ədiblərin həyatı, yaradıcılıq yolu da layihə qismində öy­rə­nilir və iş, əsasən, icmal mövzularında olduğu kimi reallaşdırılır. Layihə üzrə ha­zır­lığın ilkin mərhələsi – dərslikdəki materialla sinifdə tanışlıq və sonrakı işlər fərq­li məzmunda təşkil edilə bilər. Başqa sözlə, diskussiya, müzakirə xəritəsi, debat və s. yanaşı, kiçik qrupların təqdimatları əsasında da müzakirənin aparılması  müm­kündür.

Bütün hallarda layihə üzrə dərsdə – ilkin hazırlıq mərhələsində mənimsənilmiş bilik və bacarıqların mənbələr əsasında inkişaf etdirilməsi, zənginləşdirilməsi vacibdir.  Bununla yanaşı, şagirdlər dərslikdə tövsiyə olunan mənbələrdən istifadə ilə məhdudlaşmamalı, mətnlər üzrə təklif edilmiş suallar əsasında  digər internet mənbələrindən də faydalanmalıdır.

Dərslikdə aşağıdakı pedaqoji prinsiplər gözlənilmişdir:

–        düzgünlük – təlim standartlarına uyğunluq, faktların dəqiqliyi, mübahisəli elmi məsələlərin olmaması, orfoqrafik, durğu işarələri və qrammatik qaydaların gözlənilməsi;

–        əyanilik- bədii mətnlərlə bağlı şəkil, cədvəl və illüstrasiyalarla, slaydlar, video materiallardan istifadə;

–        tərbiyəedicilik – təlim materiallarının müasir dünyagörüşünün, milli və ümumbəşəri mənəvi dəyərlərin  formalaşdırılmasına istiqamətlənməsi;

–        tamlıq – ədəbi-nəzəri, praktik, təsviri, qiymətləndirmə materiallarının olması, onların üzvi şəkildə əlaqələndirilməsi;

–        ardıcıllıq – təlim materiallarının sadədən mürəkkəbə doğru sıralanması, əvvəlki təlim materialları vasitəsilə növbəti materialların mənimsənilməsinə zəmin yaratması;

–        yaş səviyyəsinə uyğunluq – dərsliyinin poliqrafiya, dizayn cəhətdən şagirdlərin estetik tələbatına cavab verməsi, təlim materiallarının məzmun və həcm baxı­mından onların ehtiyaclarına uyğun müəyyənləşdirilməsi;

–        təlim vaxtına uyğunluq – tədrisə ayrılan vaxtın dəqiq nəzərə alınması;

–        oxunaqlılıq – bədii materialların, şərhlərin, izahların, nəzəri məlumatların və s.) maraqlı və yığcam olması, aydın üslubda, sadə dildə ifadə edilməsi;

–        inkişafetdiricilik – məntiqi tənqidi, yaradıcı təfəkkürün, informasiya-kommunikasiya texnologiyaları ilə işləmək bacarığınən formalaşdırılması;

–        inklüzivlik ­– potensial imkanları, qavrama səviyyəsindən asılı olmayaraq, bütün şagirdlərə diferensial yanaşmanın təmin edilməsi və onların təlim maraqlarının təmin olunması;

–        inteqrativlik –ədəbi təhsilin məzmun komponentlərinin bir-biri ilə və digər fənlərlə  sistemli şəkildə üzvi əlaqələndirilməsi.

Ədəbiyyatımızın inkişaf mərhələləri müəyyənləşdirilərkən BDU-nun Müasir Azərbaycan ədəbiyyatı kafedrasının hazırladığı “Müasir Azərbaycan ədəbiyyatı”  dərsliyindəki Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinə, onun dövrləşdirilməsinə və ədəbi prosesə yeni yanaşma, elmi-metodoloji prinsip və tələblər diqqət mərkəzində saxlanılmışdır. (Müasir Azərbaycan ədəbiyyatı. I-II cild.Bakı: Bakı Universiteti, 2007.)  Eləcə də hazırda ümumtəhsil məktəblərində istifadə olunan “Ədəbiyyat” dərsliyindəki Azərbaycan ədəbiyyatının dövrləşməsi nəzərə alınmışdır.  (N.Cəfərov, T.Kərimli, Z.Əsgərli, A.Bakıxanova. Ədəbiyyat. X sinif üçün dərslik. Bakı:Çaşıoğlu, 2012. )

Müəllim üçün metodik vəsait

X sinif dərsliyində təlim materiallarının mənimsənilməsi və müvafiq fəaliy­yət növlərinin tətbiqi üç əsas metodoloji mərhələyə bölünür: mövzu ilə bağlı əv­vəlki biliklərin aktuallaşdırılması; yeni biliyin mənimsənilməsi; bilik və bacarıq­ların tətbiqi, dəyərləndirilməsi.

1. Təlim materialının öyrənilməsi üzrə işin ilk mərhələsi – motivasiya, idraki maraqoyatma idraki fəallığı stimullaşdırır, şagirdləri təd­qi­qat­a yönəldir.

2. Yeni biliyin mənimsənilməsi:

–    icmal mövzular;

–    monoqrafik mövzular.

   Mövzular üzrə  araşdırmalar üçün aşağıdakı mənbələrin  tövsiyə olunması məqsədəuyğundur:

–    şagirdlər üçün internetdə yerləşdirilmiş əlavə mənbə (Ucoz. com);

–    Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin ayrı-ayrı dövrləri üzrə materiallar;

–    sənətkarın  öz yaradıcılığı ilə bağlı ədəbi qeydləri;

–    klassiklərin həyat və yaradıcılığına həsr olunmuş monoqrafiyalar, məqalələr;

–    internet materialları (Vikipediya materialları, ədəbi ensiklopediyalar, ədəbiyyatşünaslıq terminləri lüğəti, klassik ədəbiyyatda  işlənilmiş ərəb və fars sözləri lüğəti və s.)

Klassik ədəbi irsin tədrisində – dərslikdəki mövzuların tədrisində müəllimin bələdçilik fəaliyyəti mühüm əhəmiyyət kəsb edir.  Bu, ilk növbədə klassik ədəbiyyatımızın mənimsədilməsindəki obyektiv çətinliklərlə bağlıdır. Dərsliyə daxil edilmiş mövzuların ədəbiyyatımızın ən qədim dövrlərdən başlayaraq XX əsrə qədərki dövrünü əhatə etməsi, ərəb və fars dilinə məxsus sözlərin çoxluğu, sufilik, hürufilik simvolikasını əks etdirən məcazların  geniş işlənilməsi və s. obyektiv çətinliklər təlimin təşkilinə xüsusi yanaşma tələb edir. Təcrübə göstərir ki,  klassik ədəbi irsin tədrisində müəllimin izahına nisbətən tez-tez müraciət edilməsinə ehtiyac yaranır. Müəllimin izahı şagirdlərin bu və ya digər ədəbi dövrün inkişaf qanunauyğunluqlarını, əsərdə qoyulmuş mənəvi-estetik problemləri, ayrı-ayrı ədəbi anlayış  və hadisələrin mahiyyətini və özəlliyini başa düşmələrinə istiqamət verir..

FƏNN ÜZRƏ MƏZMUN STANDARTLARININ

REALLAŞDIRILMASI CƏDVƏLİ

BÖLMƏ VƏ MÖVZULAR

Məzmun xətti 1

Məzmun xətti 2

Məzmun xətti 3

Sa-atlar

M.st. 1.1

M.st. 1.2

M.st. 2.1

M.st. 2.2

M.st. 3.1

1.1.1

1.1.2

1.1.3

1.1.4

1.1.5

1.2.1

1.2.2

1.2.3

1.2.4

2.1.1

2.1.2

2.2.1

3.1.1

3.1.2

3.1.3

1.    Söz sənətimiz-  milli sərvətimiz

+

+

1

2.    Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı (Layihə)

+

+

Qədim dövr Azərbaycan ədəbiyyatı

3.    Qədim dövr Azərbaycan ədəbiyyatı (ən qədim zamanlardan XIII əsrə qədər) (Layihə)

+

+

1

4.     “Kitabi-Dədə Qorqud” eposu.(Layihə)

+

+

1

5.    “Salur Qazanın evinin yağmalandığı boy”. Məzmun üzrə iş

+

+

1

6.    “Salur Qazanın evinin yağmalandığı boy”. Məzmun üzrə iş

+

+

+

1

7.    “Salur Qazanın evinin yağmalandığı boy”. Təhlil üzrə iş

+

+

+

+

1

8.    “Salur Qazanın evinin yağmalandığı boy”. Tətbiq. Mazakirə. Yaradıcı iş

+

+

+

+

1

9.     N.Gəncəvinin həyatı, yaradıcılıq yolu.(Layihə)

+

+

1

10. N.Gəncəvi. “İskəndərnamə”.  Məzmun üzrə iş

+

+

1

11. N.Gəncəvi. “İskəndərnamə”.  Məzmun üzrə iş

+

+

1

12. N.Gəncəvi. “İskəndərnamə”. Təhlil üzrə iş

+

+

+

1

13. N.Gəncəvi. “İskəndərnamə”.  Təhlil üzrə iş

+

+

+

+

1

14.     Kiçik  summativ qiymətləndirmə

X sinifdə ədəbiyyat dərslərinin illik planlaşdırılması nümunəsi

Aşağıda tövsiyə xarakterli illik iş planı verilmişdir. İş planı həf­tədə 2 saat olmaqla ildə 34 həftəyə və ya 68 saata nəzərdə tutulmuşdur. Müəllim mövzuların tədrisi zamanı qarşıya qoyduğu təlim məqsədlərindən və şəraitdən asılı olaraq tövsiyə olunan illik planlaşdırma nümunəsində dəyişiklik edə bilər.

Həftələr	Mövzular	Reallaşdırılan standartlar	Fənlərarası inteqrasiya	Strategiyalar: metodlar, iş formaları	Resurslar	Qiymətləndirmə üsul və vasitələri
1-ci həftə	Söz sənətimiz - milli sərvətimiz.(Layihə)	2.1.1. 2.2.1.	Az.d. 1.2.2. X.d. 2.1.2. Üm.t 1.1.4.	Söhbət, sorğu, müzakirə, diskussiya, İNSERT, ziqzaq, problemin həlli, cütlük şəklində iş bütün siniflə birgə iş	Dərslik, iş vərəqləri, lüğətlər, az.wiki­pedia.org/wiki/Azərbaycan_ədəbiyyatı	Müsahibə (müəllimin diaqnostik qeydiyyat vərəqi), müşahidə (mü­şahidə vərəqləri), şifahi sual-cavab (şifahi nitq bacarıqları üzrə qey­diy­yat vərəqi), tap­şırıq­vermə (tapşırıq), layihə (şa­girdin təqdimatı)
	Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı.(Layihə)	2.1.1. 2.2.1.	Az.d. 1.2.2. X.d. 2.1.2.	Müzakirə, təqdimat, İNSERT, diskussiya, kiçik qruplarda iş	Dərslik, şəkillər, iş vərəqləri,lüğət­lər, Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi. I cild, Ədəbiyyat (X sinif şagirdləri üçün vəsait), https://az.wikipedia.org/wiki/Az%C9%99rbaycan_%C5%9Fifahi_xalq_%C9%99d%C9%99biyyat%C4%B1	Təqdimat (meyar cədvəli), (şifahi sual-cavab) şifahi nitq bacarıqları üzrə qey­diyyat vərəqi, müşahidə (müşahidə vərəqləri), tap­şırıq­vermə (tapşırıq), layihə (şa­girdin təqdimatı)
1. QƏDİM DÖVR AZƏRBAYCAN ƏDƏBİYYATI
2-ci həftə	Qədim dövr Azərbaycan ədəbiyyatı (ən qədim zamanlardan XIII əsrə qədər) .(Layihə)	2.1.1. 2.2.1.	Az.d. 1.2.2. X.d. 2.1.2. Üm.t 1.1.4.	Müsahibə, müzakirə, təqdimat, müzakirə xəritəsi, diskussiya, kiçik qruplarda iş	Dərslik, lüğətlər, iş vərəqləri, şəkillər, Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi. II cild, Ədəbiyyat (X sinif şagirdləri üçün vəsait), Səfərli Ə., Yusifli X. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi (Qədim və orta əsrlər), http://www.azerbaijan.az/portal/Culture/Literature/literature_a.html?literature_02	Müsahibə (müəllimin qeydiyyat vərəqi), təqdimat (meyar cədvəli), şifahi sual-cavab (şifahi nitq bacarıqları üzrə qey­diyyat vərəqi), müşahidə vərəqləri, tap­şırıq­vermə (tapşırıq), layihə (şa­girdin təqdimatı)
	“Kitabi-Dədə Qorqud” eposu.(Layihə)	2.1.1. 2.2.1.	Az.d. 1.2.2. X.d. 2.1.2. Üm.t 1.1.4.	Müzakirə, təqdimat, kiçik və böyük qruplarda iş	Dərslik, iş vərəq­ləri, Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi. I cild, Ədəbiyyat (X sinif şagirdləri üçün vəsait), Səfərli Ə., Yusifli X. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi (Qədim və orta əsrlər), www.google.az/search?q=dədə+qorqud	Təqdimat (meyar cədvəli), şifahi sual-cavab (şifahi nitq bacarıqları üzrə qey­diyyat vərəqi), müşahidə (müşahidə vərəqləri), tapşırıqvermə (tapşırıq), layihə (şa­girdin təqdimatı)

Yeni təlim texnologiyalarından istifadə

Müəllimlər yeni texnologiyaların, xüsusən fəal/interaktiv təlimin tətbiqi ilə bağlı xeyli təcrübə qazanmışlar. Əvvəlki siniflərin dərslik komplektində bu məsələyə geniş yer verilmişdir. Məhz buna görə də  vəsaitdə ədəbiyyatımızın klassik dövrünün tədrisində daha çox müraciət olunan təlim metodlarına diqqət yetirilməklə kifayətlənilmişdir.

Layihələrin hazırlanması

Layihə üzrə iş  öyrədici və yaradıcı səciyyə daşıyan, şagirdlərin bilik və bacarıqlarının tətbiqini, dərinləşdirilməsini nəzərdə tutan, fərdi, kiçik və ya böyük qruplarda yerinə yetirilən müstəqil tədqiqat fəaliyyətidir. Layihənin icrası zamanı müəlim bələdçi kimi öz tövsiyələri ilə şagirdlərin araşdırmalarının düzgün yönləndirilməsinə yardımçı olur.

Layihə şagirdlərin mənbələr üzrə müstəqil araşdırma aparmalarına,  bilik və bacarıqlarını tətbiq etməklə  problemi həll etmələrinə imkan yaradır, onlarda əməkdaşlıq, birgə fəaliyyət bacarıqlarını formalaşdırır. Təlimi layihələrinin müxtəlif növləri vardır. Ədəbiyyat dərslərində fəaliyyət növü baxımından sənətkarın həyatı, yaradıcılığı, bədii əsər,  ədəbiyyat tarixinin mərhələləri ilə bağlı layihələr üzrə iş məqsədəuyğundur.

Layihələrə hazırlıqda  dərslikdəki   mətnlə işin düzgün təş­kili mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Şagirdlər ilk növbədə dərslikdəki sualları və onların ilkin aydınlaşdırmasına imkan verən istiqamətləndirici mətni  mənimsəməlidirlər. Sinfin əlavə mənbələrlə təmin edilməsi məqsədəuyğundur. Mətnlə iş üsullarının öyrənilməsi şa­gird­lərdə müstəqil araşdırma apamaq, əməkdaşlıq etmək, ünsiyyət   vərdişlərini zən­gin­ləş­dir­mək kimi bacarıqların  inkişafına imkan yaradır.

Layihə üzrə işin səmərəli olması üçün:

–        dərslikdəki mətnlə tanışlıqdan sonra təklif edilmiş  suallar üzrə əlavə məlumatın əldə edilməsi məqsədilə mənbələr dəqiqləşdirilir;

–        dərslikdəki mətn üzrə qazanılmış biliklərin dərinləşdirilməsi və zənginləşdirilməsi üçün axtarış aparılır;

–        müxtəlif mənbələr üzrə araşdırma aparılarkən əsas və ikinci dərəcəli məlumatlar müəyyənləşdirilir, zəruri və qənatləndirici olanlar seçilir;

–        mənbələr üzrə əldə olunanlar əlaqələndirilir, ümumiləşdirilir və nəticə çıxarılır;

–        nəticələrin necə təqdim olunacağı (müzakirə, hesabat və s.) müəyyənləşdirilir.

Müzakirə

Müzakirə müəyyən mövzu, problem üzrə məlumat, ideya, təəssürat və s. bağlı fikirlərin qarşılıqlı mübadiləsidir. Müzakirənin müxtəlif formaları vardır. Bunlardan daha geniş tətbiq olunanı diskussiyadır. O, latın sözü olub araşdırma, tədqiqat deməkdir. Diskussiya müəyyən problem üzrə ortaq məxrəcə gəlinməsi, tərəfləri razı salan ümumi qənaətin  yaranması məqsədilə  aparılan  müzakirədir. Diskussiyann iştirakçıları müzakirə edilən məsələlər üzrə zəruri biliklərə  malik olmalıdır. Onlar müzakirə olunan məsələ barədə ardıcıl, bir-biri ilə əlaqəli mülahizələr söyləyir, fikirlərini əsaslandırırlar. Diskussiyada müzakirə olunacaq problem əvvəlcədən müəyyənləşdiridiyi üçün iştirakçılar  ciddi hazırlaşmaq imkanına malik olurlar.

Klassik ədəbi irsin öyrənilməsinə həsr olunan dərslərdə mühüm yer tutan diskussiya  təlim metodu kimi bu və ya digər problemlə bağlı fikir mübadiləsinə və müzakirəyə geniş meydan açır.

Yaxşı təşkil edilmiş diskussiya böyük təlim-tərbiyə əhəmiyyətinə malikdir, o, problemin dərindən qavranılmasına, şagirdlərdə öz mövqeyini müdafiə etmək, başqalarının rəyi ilə hesablaşmaq, fərqli mülahizələrə dözümlü yanaşmaq kimi bacarıqların formalaşdırılmasına imkan yaradır

Müzakirənin digər növlərindən fərqli olaraq, diskussiyada məqsəd iştirakçıların müzakirə olunan məsələ ilə bağlı mümkün qədər güzəştl mövqe tutması, razılığa gəlməsidir. Belə ki diskussiya bu və ya digər tərəfin  qalib gəlməsinə deyil,  həqiqət axtarışlarına, optimal qərar qəbul edilməsinə istiqamətlənir.   Ümumi mövqe, qənaət isə, adətən, iştirakçıların ifadə etdiyi müxtəlif baxışlarda öz əksini tapan fikirlərin cəmindən deyil, sintezindən ibarət olur. Diskussiyanın nəticəsi iştirakçıların ya hamısının, ya da əksəriyyətinin obyektiv, əsaslandırılmış mövqeyini əks etdirir.

Bədii əsər üzrə müzakirədə də diskussiya elementləri mühüm yer tutur; bu,  şagirdlərin fəallığına, bilik və bacarıqların  zənginləşməsinə əhəmiyyətli təsir edir.

Fəndaxili və fənlərarası inteqrasiya

Ədəbiyyat təlimində fəndaxili inteqrasiya şa­gird­­lərin öyrənilən mövzu, problem üzrə bilik və  bacarıqlarının əlaqələndirilməsini nəzərdə tutur. Əvvəlki biliklərdən yeni situasiyada istifadə mövzunun dərindən qavranılmasına, şagirdlərin fəallıq və müstəqilliyinə zəmin yaradır. Ədəbiyyat təlimi prosesində fəndaxili inteqrasiya imkanları aşağıdakılardır:

1. Mövzu, problem, janr baxımından  səsləşən əsər­lərin əlaqəli öyrənilməsi;

2. Əvvəlki siniflərdə sənətkarın həyatı, yaradıcılığı ilə bağlı mə­nim­sənilmiş biliklərin əlaqələndirilməsi;

3. Ədəbiyyat nəzəriyyəsi üzrə bilik və bacarıqların əla­qə­lən­di­ril­məsi;

4. Şifahi və yazılı nitq bacarıqlarının əlaqələndirilməsi;

5. Bədii əsərlərin oxusu, təhlili, qiymətləndirilməsi üzrə ba­carıqların əlaqələn­di­ril­məsi.

Şagirdlərin əvvəlki siniflərdə, xüsusən VIII  sinifdə klassik ədəbiyyatla bağlı mənimsədikləri X sinfin tədris materialları ilə sıx əlaqəlidir. Təlim prosesində həmin əlaqələrin üzərində dayanılması vacibdir.

Ədəbiyyat kurikulumu inteqrativ səciyyəlidir. Kurikulumda məzmun xətləri və standartları arasında sıx əlaqə, uzlaşma vardır. İnteqrativlik özünü eyni məzmun xəttti daxilindəki standartların əlaqəli olması ilə yanaşı, ayrı-ayrı məzmun xətləri arasında da özünü göstərir. Məsələn, əsərin məzmununun mənimsənilməsi  ilə bağlı  standartlar üzrə iş sonrakı mərhələdə təhlillə bağlı standartların reallaşdırılmasına zəmin yaradır. Eləcə də şifahi və yazılı nitqlə bağlı standartların arasında üzvi əlaqə və bağlılıq öz əksini şagirdlərin müvafiq təlim fəaliyyətində də tapır.

Ədəbiyyat dərslərində fənlərarası inteqrasiya imkanlarının reallaşdırılması üzrə ardıcıl iş aparılmalıdır. Bu əlaqə imkanları məzmun standartlarının reallaşdırılması cədvəlində əks etdirilmişdir.

Ədəbiyyatın incəsənətin digər növləri  – musiqi, rəssamlıq, hey­kəl­tə­raş­lıq, kino, teatr ilə əlaqəli öyrənilməsi müəllimdən yaradıcılıq və təşəbbüskarlıq tələb edir. Məsələn, Füzulinin qəzəllərinin mu­ğam nü­munələri, Aşıq Ələsgərin şeirlərinin saz havalarının müşa­yiəti ilə oxun­ması, bədii əsərlərin  musiqi, səhnə, kino variantı ilə müqayisə aparılması,  bədii əsər üzrə illüstrasiya, rəsm əsəri ilə əlaqə və s. bu qəbildəndir.

Ədəbiyyatın  Azərbaycan dili ilə əlaqəsinin  reallaşdırılması imkanları, ilk növbədə hər iki fənn kurikulumunda şifahi və yazılı nitqlə bağlı standartların bir-biri ilə əlaqəli olması ilə şərtlənir. Hər iki fənni eyni müəllim tədris etdiyi üçün ədəbiyyat dərslərində bədii dil, üslub, sənətkarlıq məsələlərinin öyrənilməsi dil dərslərində mənimsənilmiş biliklərlə daha ardıcıl, məqsədyönlü şəkildə əlaqələndirilir.

Ədəbiyyatın tarixlə, coğrafiya ilə əlaqəsi bu və ya digər ədəbi dövrün ictimai-siyasi, mədəni, ədəbi səciyyəsi  üzrə verilən məlumatlarda, sənətkarın həyat yolu, əsərdə təsvir olunan hadisələrin  baş verdiyi məkan və zaman üzrə biliklərdə öz əksini tapır. İcmal mövzuların tədrisində tarixlə əlaqə xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. İcmal mövzuların öyrənilməsi zamanı şagirdlərə tarixi-ədəbi məlumatların verilməsi ayrı-ayrı dövrlərdə ədəbiyyatın inkişaf xü­susiyyətləri barədə aydın təsəvvür yaratmağa xidmət edir. Mə­sələn, X sinifdə “Qədim dövr Azərbaycan ədəbiyyatı” mövzusu ke­çilər­kən Zərdüşt, atəşpərəstlik, I minilliyin sonu II minil­liyin əvvəllərində ölkənin etnik-sosial mənzərəsinin yaradıl­ması, ədə­biyyatda əvvəlcə ərəb, sonra isə fars dilində yazmaq ənənə­si­nin səbəbləri  və s.  barədə konkret  məlu­mat­ların verilməsi zəruridir.

Ədəbiyyat dərslərində öy­rə­nilən mövzular dil, tarix, coğrafiya, insan hüquqları, din, həyat bil­gisi ilə ardıcıl, sistemli şəkildə əlaqələndirilməlidir. Məsələn, X si­nifdə Nizami Gəncəvinin “İsgəndərnamə” poemasının tədrisi za­manı tarix, coğrafiya, dinlə əlaqə yaradılması zərurəti meydana çıxır. Poemanın ənənəvi girişlə – tövhid, minacat, nətlə başlanmasının  səbəbləri, məsnəvinin mahiyyəti, xüsusiy­yətləri barədə məlumat vermək, şagirdləri əlavə mənbələrə yönləndirmək lazım  gəlir. Əsərin mövzusu, baş qəh­rə­manı tarixdən götürüldüyü üçün tarix fənni,  coğrafi adlardan istifadə olunduğuna görə coğrafiya fənni üzrə iəlicədən qazanıl­mış biliklərə istinad olunması mənimsəmənin əhatəliliyinə, dərinliyinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir edir.

Dərslik komplekti  kurikulumun tələblərinin reallaşdırılması üçün  müəllimin yaradıcı, təşəbbüskar fəaliyyətinə imkan yaradır. Müəllim dərsə hazırlaşarkən, ilk növbədə sinfin səviyyəsini, qarşıya qoyduğu təlim məqsədlərini nəzərə almalı, mətnlərlə bağlı sual və tapşırıqlardan yaradıcı istifadə etməklə dərsi hansı variantda təşkil etməyin daha faydalı olduğunu müəyyənləşdirməlidir.

Bu və ya digər dərsdə daha çox  standartın reallaşdırılması cəhdinə haqq qazandırmaq olmaz. Biliklərin mənimsənilməsində, bacarıqların formalaşmasında ardıcıllığı, mükəmməl sistemi daim diqqət mərkəzində saxlayan müəllim öz seçimini edir və bunu əsaslandırır.

Qarşıya qoyduğu məqsəddən, şagirdlərinin hazırlıq səviyyəsindən çıxış edən  müəllim dərs­lik­dən, metodik vəsaitdən, sual və tapşırıqlardan  yaradıcı istifadə edir.

DİFERENSİAL TƏLİM İMKANLARI

Diferensial təlim bilik və bacarıqların mənimsənilməsini təmin etmək üçün müxtəlif öyrənmə və düşüncə tərzinə malik olan şa­gird­lərin fərdi  xüsusiyyətləri və imkanlarının nəzərə alınmasını nəzərdə tutur. Diferensial tə­limin alt komponenti olan in­klüziv təlimin əsasını hər bir şagirdə fərdi ya­naşma ideyası təşkil edir.

İnklüzivlik – sağlamlıq imkanları məhdud olan uşaqlarda özünə inam yaratmaqla yanaşı, onlara digər ya­­şıdları ilə eyni məktəbdə təhsil almaq şəraitinin yaradıl­masıdır. Xüsusi yanaşmaya ehtiyacı olan şagirdlərə diqqət göstərilməli, seçim imkanlarından yararlanmalarına, qa­bi­liy­yət­lə­ri­ni inkişaf etdirimələrinə şərait yaradılmalıdır. 

Təhsilə fərqli maraq göstərən, qavrama qa­bi­liy­yətləri müxtəlif olan uşaqlarla da işləyərkən müəllim bilik və bacarıqların özəl forma və va­ri­ant­lar­da çatdırılmasına çalışmalıdır.

Dərsliyə daxil edilmiş sual və tapşırıqları müəllimin çoxvariantlı şəkildə təklif etməsi imkanı genişdir, bu, diferensial təlimin reallaşdırılması üçün zəmin yaradır.

Müasir məktəbdaxili qiymətləndirmə

Azərbaycan Respublikası təhsil nazirinin 2 sentyabr 2013-cü il tarixli 792 nömrəli əmri ilə 1-7-ci siniflərdə məktəbdaxili qiymətləndirmə qaydalarında bir sıra də­yi­şik­lik edilmişdir (bax: http://www.muallim.edu.az/arxiv/2013/34/26.htm).

Ümumi orta təhsil proqramı (kurikulum) nəticəyönümlülük prinsipi ilə ha­zır­­lan­dığına görə şagirdlərin əldə etdikləri təlim nəticələrinin qiymətləndirilməsi va­cib­dir. Çünki artıq şagiridin hər hansı bir mövzunu dərslikdən əzbərləyib da­nış­ma­sı onun bilik, bacarıq, vərdiş və dəyərlərinin ölçüsü ola bilmir. Müəllim hər bir dərs üçün reallaşdıracağı məzmun standartlarından təlim nəticələri müəy­yən­ləş­dir­məli və sonda bu təlim nəticələrini meyarlarla ölçməyi bacarmalıdır.

Müasir qiymətləndirmə diaqnostik, formativ və summativ kimi növlərə bölünür.