Şagird bədii ədəbiyyatın oxucusu kimi. Bədii əsəri mütaliə və qavrama xüsusiyyətləri

Proqramlar, Dərs vəsaitləri, Məqalələr, Tövsiyələr, Soruşun cavab verək

Şagird bədii ədəbiyyatın oxucusu kimi. Bədii əsəri mütaliə və qavrama xüsusiyyətləri

Plan

1.      Şagirdlərin mütaliə vəziyyətinin və  bədii qavramasının öyrənilməsi

2.      Məktəblilərin mütaliə maraqları

3.      Şagirdlərin bədii ədəbiyyatı mütaliə xüsusiyyətləri

Şagirdlərin bədii ədəbiyyat sahəsində maraq və meyillərinin, qavrama səviyyəsinin öyrənilməsi, nəzərə alınması ədəbi təhsilin səmərəliliyinin yüksəldilməsinin, oxucu fəallığı və müstəqilliyinin təmin edilməsinin mühüm şərtidir.

V-IX siniflərdə 10-15 yaşlı məktəblilər təhsil alır. Yaş psi­xo­lo­giyasının yeniyetməlik dövrü kimi səciyyələndirdiyi həmin mər­hələdə məktəblilər ibtidai təhsil pilləsinə nisbətən daha yüksək psixi fəaliyyət göstərir. Şagirdin fəal, müstəqil, yaradıcı təfəkkürünün inkişafı bu yaş dövrünün əsas xüsusiyyətidir. Bu mərhələdə mək­təb­li­lərin idrak müstəqilliyi artır, təlim fəaliyyəti özünütəhsil üzrə aktiv fəaliy­yətlə, getdikcə artan idraki tələbatların müstəqil təmin olun­ması ilə uzlaşır. Məktəblilər müstəqil axtarıcılıq fəaliyyətinə, yara­dı­cılığa xüsusi meyil göstərirlər.

Şagirdlərin fərdi-psixoloji xüsusiyyətlərinin öyrənilməsinə həsr olun­muş tədqiqatlar göstərir ki, orta təhsil pilləsində ədəbi qa­biliy­yət­lərin formalaşması daha intensiv şəkildə gedir.[1] Bununla əlaqə­dar, artıq müəyyənləşmiş qabiliyyətlərin hərtərəfli inkişaf etdiril­məsi və bütün şagirdlərin maraq və qabiliyyətlərinin fəal şəkildə for­malaş­dı­rıl­­ması üçün şərait yaratmaq vəzifəsi qarşıda durur.[2]

Yeniyetməlik dövrü şagirdlərin mənəvi inkişafında, əxlaqi-etik dav­ranış normalarına yiyələnmələrində mühüm mərhələ­dir. Mək­təb­lilər bu dövrdə onları əhatə edən şəxslərin, oxuduqları bədii əsər­lərin qəhrəmanlarının əxlaqi-psixoloji xüsusiyyətlərini dərk etməyə çalışırlar. Onlar öz şəxsiyyətlərini (xarakterlərini, qa­biliy­yətlərini, hislərini, fəaliyyət motivlərini) dərketmə prosesində özlərini baş­qa­ları ilə müqayisə edir, nümunə axtarmağa başlayır və bu nümunə va­sitəsilə özünütərbiyəyə səy göstərirlər.[3]

Orta təhsil pilləsində şagirdlərin təlim fəaliyyətinin xarakter və formalarının dəyişilməsi daha yüksək səviyyədə zehni fəaliyyət tələb edir. Onlar daha mürəkkəb cisim və hadisələri qavramaq, təhlil etmək bacarığına yiyələnirlər. Şagirdlərin fikri fəaliyyətində tə­fək­kürün konkret-obrazlı (əyani) komponentləri ilə yanaşı, mücərrəd tə­fəkkür inkişaf edir. Bu cəhət nəzərər alınaraq ədəbiyyat təlimi pro­sesində şagirdlərin intellektual imkanlarından səmərəli istifadə et­mək, yaradıcı təfəkkürün inkişafı, söz sənətinin qavranılması üçün əlverişli şərait ya­ratmaq lazımdır.

Söz sənətinin qavranılması dedikdə, əsərin ideya-məzmunu­nun, bədii xüsusiyyətlərinin dərk edilməsi başa düşülür. Psixoloqlar qavramanın sadəcə informasiya qəbul edilməsi kimi başa düşül­məsinin əleyhinə çıxır, onu sövqetmə, maraq, tələ­bat­larla sıx əlaqəli olan fəaliyyət kimi şərh edirlər. “Uşaqları cisim və hadisəni qav­ramağa yönəltmək, daha doğrusu, öyrətmək la­zım­dır. Bunun üçün cismi nəzərdən keçirərkən, yaxud onu müşahidə edər­kən şa­girdləri həmin obyekti müəyyən qayda, sistem, ardı­cıl­lıq­la nəzərdən ke­çirməyə istiqamətləndirmək  zəruridir... Hər hansı məş­ğələ za­manı, yeri gəldikcə, qarşıya müşahidə məqsədi qoymaq, mü­şahi­dənin diqqətlə aparılıb toplanan faktlardan düzgün nəticə çı­xa­rılmasına nail olmaq, planlı, məqsədəuyğun qavrayışın  inkişafına ciddi təsir edir.”[4]

Bədii əsərlərin qavranılması mürəkkəb yaradıcı proses olub mək­təblinin  dünyagörüşü, həyat, estetik, oxucu və emosional təc­­rü­bə­si ilə bağlıdır. Xalq yazıçısı Anar diqqəti bədii əsərin mü­taliəsinə ya­radıcı münasibətin zəruriliyinə cəlb edərək yazır: ”Müta­liənin, ki­tablardan istifadənin də müxtəlif xüsusiyyətləri var. Bir çox əc­nəbi dillərə bələdliyinə baxmayaraq çox məhdud dünya­gö­rüşünə ma­lik olan adamlara rast gəldiyimiz kimi, saysız-hesabsız kitab­lar oxu­yaraq bəsit təfəkkürlə yaşayanları da görmüşük. Kitab­ları bir-bi­ri­nin ardınca, dabanbasma, necə deyərlər, “udub, həzm etməyənlər” də az deyil. Mütaliə də zehni həyatın başqa sa­hələri kimi yaradıcı mü­nasibət tələb edir. Yadımdadır, bir dəfə C.Cə­fərov dedi:”Kitab oxu­maq, təəssürat toplamaq – zehnin kəmiy­yətcə dol­ğun­laşmasıdır, zeh­nin keyfiyyətcə dolğunlaşması, zəngin­ləş­məsi isə düşüncələrdir, fikrin daxili təkamülüdür.”[5] 

Bədii əsərin qavranılmasına şagirdin yaş xüsusiyyətləri ilə ya­naşı, fərdi imkanları da təsir göstərir. Aparılmış tədqiqatlarda şagird qavramasının üç tipi göstərilir: Birinci tip üçün əyani və obrazlı ele­mentlərin qavranılması səciyyəvidir. Bu şagirdlər  bədii mətn üzə­rində işə maraq göstərir, müəllifin istifadə etdiyi təsvir və ifadə va­sitələrinə diqqət yetirirlər.

İkinci tip üçün söz və məntiqi ele­men­lə­rin qavranılması sə­ciyyəvidir. Bu şagirdlər plan tərtibi, yekun­laş­dı­rıcı işlər zamanı fəallıq göstərir, bədii sözə həssas yanaşmırlar. Bu tip üçün bədii əsərin tələm-tələsik, başdansovdu oxunması, hadisə­lərin nə ilə bi­tə­cə­yini öyrənməyə maraq, bədii təsvirlərə, tarixi məlumatlara və s. diq­qət yetirilməməsi səciyyəvidir. Üçüncü tip qarı­şıq tipdir. Müəl­lim ayrı-ayrı siniflərdə şagirdlərin bu qavrama xü­susiyyətlərini bildikdə, fərdi tapşırıqları düzgün müəyyənləşdirir, şagirdlərin ma­raq və qabiliyyətlərini inkişaf etdirməyə nail olur.

Bədii əsərin qavranılması şagirdlərin ədəbi təhsilinin bir ele­menti, onun əqli inkişafının, sosial yetkinliyinin, emosional- estetik duyumunun göstəricisi kimi çıxış edir. Nəzərə almaq lazımdır ki, bədii əsərin intensiv mütaliəsi heç də mətnin obrazlı təhlilinə gətirib çıxarmır. Buna nail olmaq üçün şagirdlər ilk növbədə bədii əsərləri müstəqil oxumağı, qavramağı öyrənməlidir. Doğrudur, bədii mətni obrazlı təhlil etməyi şagirdlər məktəbdə öyrənirlər, lakin oxucunun müstəqil fəaliyyətindən, mütaliəyə şüurlu münasibətindən çox şey asılıdır.[6]

Ədəbiyyat müəllimi bədii əsərin oxusu və təhlili prosesində  şagird qavramasının xarakterini nəzərə almaqla kifayət­lən­mə­məli, həm də ona ciddi şəkildə təsir göstərməyə çalışmalıdır. Bu məq­səd­lə ilk növbədə bədii ədəbiyyatın mütaliəsi, qavranılması xü­su­siy­yət­ləri öyrənilməli, onun nəticələri təlim prosesində nəzərə alınmalıdır.

Bədii əsərin mütaliəsi zamanı oxucu təsvir edilən hadisələri, obrazları  qavramaqla yazıçının həyat haqqında mühakimələri ilə tanış olur. Əsərdə öz əksini tapan mənəvi-estetik problemlərin, insanın həyatı, taleyi ilə bağlı səhnələrin  dərk edilməsi, hiss və duy­ğu süzgəcindən keçirilməsi  prosesində oxucu özünü də dərk edir, indiki və gələcək fəaliyyəti üçün zəruri olan təcrübə qazanır. Be­ləliklə, bədii ədəbiyyat  oxucunun hiss və duyğularının, müstəqil dü­şün­cəsinin,  mənəvi aləminin, fəal həyat mövqeyinin  formalaş­ma­sına ciddi təsir göstərir.

Tədqiqatlar göstərir ki, məktəblilərdə müxtəlif fakt və ha­di­sə­ləri tutuşdurmaq, oxşar və­ziyyətlərdə ümumi cəhətləri, əlamətləri müəy­yənləşdirmək ba­carığı inkişaf edir. Onları təkcə ayrı-ayrı fakt­lar deyil, bu faktların əlaqəsi, birinin digərindən asılılığı da ma­raq­lan­dırır. Lakin həmin assosiativ əlaqələr bədii ədəbiyyata müna­si­bət­də əksər hallarda bəsit səciyyə daşıyır. Bir çox müəllimlər dərsdə öyrənilən əsərlərin mütaliəsi ilə müstəqil mütaliə arasında bağlılığın olmamasından çox narahatdır. Ədəbiyyatdan müx­təlif məşğələlərdə qazanılmış biliklər arasında mövcud olan ob­yektiv əlaqələr şagird şüurunda kortəbii şəkildə, avtomatik surətdə yaranmır.

Çox vaxt eyni müəllifin yaradıcılığı, eyni problem, mövzu üzrə biliklər bir-birindən təcrid olunmuş şəkildə, şagird şüurunun müx­təlif “qatlarında” yerləşir. ”Şagirdlərə əksər hallarda elə gəlir ki, hər cür fəlsəfi problemlər, dəyərli mənəvi ziddiyyətlər yalnız proqram üzrə keçilən əsərlərə xas olur və buna görə də ədəbiyyat dərslərində öy­rəni­lir. Lakin bizim hər gün oxuduğumuz adi əsərlərdə bu xü­susiy­yətlər yoxdur.”[7]

 Ədəbi biliklərin dərinləşdirilməsi, həyat, cəmiyyət, təbiət ha­di­sə­ləri haqqında məlumatların zənginləşdirilməsi, idraki tələbatların ödə­nilməsi bədii ədəbiyyatın mütaliəsində başlıca motiv kimi çıxış edir.

Şagirdləri bədii ədəbiyyat oxucusu kimi səciyyələndirən mü­­hüm cəhətlərdən biri də mütaliə marağıdır. Məlumdur ki, ma­­raqlar tə­ləbatların əsasında yaranır və idrak prosesində təh­rik­edici rol oy­nayır. Mütaliə marağı şagirdlərin mənəvi maraqlarının tərkib his­səsi olub onu bu və ya digər mövzuda, janrda kitabları, müəy­yən sə­nət­kar­ların əsərlərini oxumağa sövq edən amildir. Mü­taliə marağı şa­girdin oxucu kimi yetkinlik səviyyəsini, onda kitaba, mütaliəyə necə münasibət yarandığını əks etdirir.

Şagirdlərin mütaliə dairəsi genişləndikcə, oxucu təcrübəsi art­dıq­ca, ümumi səviyyəsi yüksəldikcə mütaliə maraqları da müəyyən də­yişikliyə uğrayır. Mütaliə marağının dəyişməsinə, inkişafına mü­hit, ailə, məktəb, şagirdin öz fərdi-psixoloji xüsusiyyətləri və digər amillər də təsir göstərir. Məhz bu amillərin təsiri ilə ayrı-ayrı təlim pil­lələrində şagirdlərin mütaliə maraqlarında müxtəliflik müşahidə edi­lir. Elə şagirdlər var ki, müəyyən mövzularda əsərlərə marağı bə­zən bütün təhsil illərində sabit qalır, onların peşə seçməsində, şəx­siyyətinin, mənəvi aləminin formalaşmasında mühüm rol oy­nayır.

Bəs müasir məktəblilərin mütaliə marağı necədir? Onlar hansı  əsər­ləri oxuyur, ümumi mədəniyyəti, oxuduqları əsərlərə mü­na­sibətləri necədir? Bu məsələləri aydınlaşdırmaq üçün ədəbiyyat müəl­limi şagirdlərin mütaliə marağının öyrənilməsi üzrə ardıcıl iş apar­malıdır. Məktəb təcrübəsində bu məqsədlə şagirdlərlə aparılan fərdi söhbətlər, anket sorğularında aşağıdakı məsələlər aydın­laş­dı­rı­lır:

-        Şagird hansı mövzuda əsərləri oxumağı xoşlayır?

-        Hansı sənətkarların əsərləri mütaliə edilir?

-        Məktəblinin ev kitabxanası varmı?

-        Bədii əsər kimin məsləhəti ilə seçilir?

-        Müstəqil mütaliəyə nə qədər vaxt ayrılır?

-        Oxunmuş kitabda şagirdi daha çox nə cəlb edir?

Tədqiqat müxtəlif yaşlı məktəblilərin bədii ədəbiyyatı mütaliə xü­susiyyətləri barədə aşağıdakı nəticələrə gəlməyə imkan verir. V-VI sinif şagirdlərində nağıllara, təbiət, heyvanlar, quşlar, müharibə, qəh­rəmanlıq mövzusunda əsərlərə, kiçik həcmli,  süjetli şeirlərə ma­raq güclüdür. Onları bədii əsərdə daha çox diqqəti çəkən dramatik səh­nələr, maraqlı epizodlar, xalq nağıllarında qəhrəmanın başına gə­lən qeyri-adi əhvalatlar, sehrli qüvvələrlə mübarizə, humanist ide­ya­lar, xeyirin şər üzərində qələbəsi cəlb edir.

Məktəblilər əsərin qəh­rə­manı haqqında qəti, emosional, çox vaxt birtərəfli fikir yürüdürlər. Belə əsərlərin mütaliəsi uşaqlarda zəngin təəssürat oyadır, qəhrə­man­lar onların başına gələn hadisələr uzun müd­dət hafizələrindən silin­mir.

VII-VIII sinif şagirdlərində öz yaşıdlarının həyatından, təhsilin­dən, arzu və istəklərindən bəhs edən, fantastika, macəra möv­zu­sun­da əsərlərə maraq artır, onlar  qəhrəmanın şəxsiyyətinə, xarakterinə diq­qət yetirirlər. Lakin bu yaşda məktəblilər çox zaman qəhrəmanın şəx­siyyətinə bütöv yanaşmada çətinlik çəkir, onun xarakterindəki təzadlı cəhətlərdən, dav­ranış motivlərindən yaxşı baş çıxarmırlar.

Yuxarı yaşlı məktəblilər gənclərin həyatından, mənəvi axtarış­la­rın­dan, arzularından bəhs edən əsərlərə maraq göstərirlər. Mək­təb­li­lər həmin əsərlərdə  onları düşündürən mə­sə­lələrə, aktual mənəvi problemlərə cavab axtarır, bu yolla öz həyat ideal­larını müəyyənləş­dirmək istəyirlər. Onlar qəhrəmanın mü­rək­kəb daxili aləminə diqqət yetirir, müəllifin yaradıcı şəxsiyyətini, dünyagörüşünü dərk etməyə çalışırlar.

X-XI sinif şagirdləri əksər hallarda estetik səciyyəli ümu­mi­ləş­dirmələrdən istifadə edərək əsərin bədii dəyərini qiy­mətlən­dir­məyə qadirdir. Bu yaşda məktəb­li­lər əsər barədə təəssüratlarını sistemləş­dirməyə, onu tam halında dərk etməyə nail olurlar. Müasir ədəbiy­yat nümunələri müstəqil hə­yatın astanasında olan gənclərin arzu və istəkləri, mənəvi axtarışları, ideal­ları ilə daha yaxından səs­ləşir, öz həyat mövqeyini müəy­yən­ləş­dirməkdə onlara kömək edir.

Şagirdlər çox zaman həyatdakı qəhrəmanları yox, bədii əsər qəhrəmanlarını nümunə seçir, bu qəhrəmanlara bənzəmək istəyirlər. Ədəbi qəhrəmanların çətinliklərə qarşı əzmkarlığı, fəal həyat möv­qeyi tutması məktəblilərdə dərin rəğbət hissi doğurur. Müəllim şa­girdlərin bu xüsusiyyətlərindən istifadə edərək bədii əsərdə qo­yul­muş mənəvi-estetik problemləri düzgün başa düşmələrinə, qəh­rə­man­ların daxili aləminə nüfuz etmələrinə nail olmalı, mənəvi key­fiy­yətlər, oxucu bacarıqları aşılamalıdır. Bu həm də ona görə va­cib­dir ki, şa­gird­lərin bir qismi mənəvi kateqoriyaları səthi başa dü­şür­lər.

Məktəblilərdə klassik ədəbiyyat nümunələrinin mütaliəsinə ma­ra­ğın artırılması diqqət mərkəzində saxlanılmalıdır. Zamanın sı­naq­larından çıxmış klassik ədəbiyyat inciləri gənc oxucuların mü­ta­liə­sində öz layiqli yerini tutmalıdır.

Şagirdlərə aydın olmalıdır ki, klas­sik əsərlər bizim üçün ... ancaq tarixi dünyagörüşü naminə öy­rə­nil­məsi faydalı olan, ötüb keçmiş varlıq deyil, həm də aktual mədəni sərvətdir, ancaq tarixi fakt deyil, həm də müasir bədii yaradıcılıq amilidir. Bu – keçmişdir, lakin keçib getmiş deyildir. Bizə keçmiş­dən irs qalmış ədəbiyyat indiki dövrdə yaranmış ədəbiyyat kimi müasir intellektual həyatın tərkib hissəsidir.[8]

Gör­kəmli tənqiçi-ədəbiyyatşünas Y.Qarayev yazır: “Klassik - əbədi de­mək­dir. Klas­siki klassik olmayandan ayıran  yeganə cəhət də elə bu­dur. Klas­sikin əsərinə müasirliyi kənardan əlavə etmirlər. Əsrdən-əsrə klas­siklər özləri addımlayır. Daha doğrusu, bəşəriyyət, xalqlar özü əsrdən-əsrə addımladıqca klassikə daha çox yaxınlaşır­lar. Məq­səd dahi klassikin yaradıcılığına məxsus nəhayətsizliyin, bitməz-tü­kənməzliyin yeni hüdudlarını kəşf etməkdir.”[9]

Məktəblilər poeziya nümunələrini nəsr əsərlərinə nisbətən çə­tinliklə qavrayırlar. Bu, ilk növbədə uşaqlarda poetik təxəyyülün zəif inkişafı ilə əlaqədardır. Lirik əsərlərin ideya-bədii xüsusiy­yətlərini, xüsusən assosiasiyaları, metaforaları başa düşmək, düzgün qiy­mətləndirmək üçün şagirdin emosional-mənəvi təcrübəyə, sənət­karın hiss və həyəcanlarını, oxucuya aşılamaq istədiyi əhvali-ru­hiy­yəni duymaq, daxilən yaşamaq, “özününküləşdirmək” bacarı­ğına ma­lik olması zəruridir. Əks-təqdirdə o, mətndəki ovqatı duymaqda,  sözaltı mə­nanı ba­şa düşməkdə, əsərin dərin qatlarına nüfuz etməkdə çətinlik çə­kə­cək­dir.

”Şeirlərdə “yad”, şəxsən yaşanılmamış  hislərlə qarşılaşdıqda o, (şa­gird - B.H.) həmin hislərdən yan keçir, bu zaman poeziyanın heç bir estetik təsirindən danışmaq lazım gəlmir. Yeniyetmələrdə, bəzən isə hətta gənclərdə başqasının halına acımaq məziyyətinin olma­ması, emosional laqeydlik, özgənin daxili aləminə diqqətsizlik po­etik əsərlərlə iş zamanı maneəyə çevrilir.”[10]

Şagirdlərə yüksək mənəvi-estetik hislər aşılanması, onların emo­sional təcrübələrinin zənginləşdirilməsi, poeziya nümunələrini mütaliə etmək, qavramaq bacarığının təkmilləşdirilməsi, poetik ümu­­miləşdirmənin xarakteri haqqında dərin bilik verilməsi ədə­biy­yat dərslərində diqqət mərkəzində saxlanılmalıdır.

Geniş maraqları, bir çox məsələlər barədə müstəqil rəyi, mü­lahizələri olan,  musiqidən, kinodan, kompyuter texnologi­ya­sın­dan  baş çıxaran müasir məktəblini yüksək ideya-bədii dəyərə malik bədii ədəbiyyatın mütaliəsinə, əsl sənətkarla dialoqa sövq etmək la­zımdır. Yalnız quru nəsihətləri, hazır hökmləri təkrar edən, bədii cə­hətdən zəif əsərlər şagird-oxucunu cəlb etmir, onun hiss və duy­ğularına emosional-estetik təsir göstərmir.

Şagirdlər xoşladıqları əsərlərin doğurduğu təəssüratlar barədə suallara cavablarında  bir qayda olaraq, məktəbdə öyrənilən bədii mətn­lərə üs­tün­lük verir, kəskin süjetli əsərlərdən, qəhrəmanlardan bəhs edir. On­ların bir qismi ən çox xoş­la­dıqları sənətkarlar haq­qında suala cavab verərkən çətinlik çəkir, hansı mövzuda əsərlərə maraq gös­tər­dik­lərini qeyd etdikləri halda, müəl­liflərini əksər hal­larda xatırlaya bil­mirlər.  

V-VII siniflərdə məktəblilərdə bədii əsərə sadəlövh-realist münasibət diqqəti cəlb edir. Onlar bədii əsərdə təsvir olunanlara hə­yatda baş vermiş hadisə, qəhrəmanlara real, həyatda mövcud olan insanlar kimi yanaşırlar. Sadəlövh realizm öz əksini əsərin “sənəd­li­li­yinə”, təsvir olunan hadisələrin doğruluğuna inam bəs­lə­nil­mə­sin­də, adi, məişət səviyyəsində dərk edilməsində, bədii tə­xəyyülün, ümu­miləşdirmənin, tipikliyin rolunun  başa dü­şül­mə­mə­sində tapır. Ye­niyetmə oxucunun sadəlövh realizmi onun ədəbi qəh­rəmana mü­nasibətində özünü qabarıq büruzə verir. Qəhrəmanın əsas xü­su­siy­yətləri əsərin bədii sistemindən təcrid olunur və bir növ real aləmə keçirilir.[11]

“Sadəlövh realist oxu ən azı 3 əsas elementlə  ta­mam­lan­malı və dəqiqləşdirilməlidir: 1. İnsan obrazlarının qavranılması əsər­­dəki digər obrazların qavranılmasını sıradan çıxarmamalıdır. 2. İn­­san obrzlarının qavranılması müasirləşdirilməməlidir. 3. İnsan ob­raz­­ları əsərin ideya­sının qavranılması qarşısında sədd çəkməmə­li­dir.”[12]

Bir çox tədqiqatçılar şagirdlərin bədii əsəri sadəlövh-realist­ qavramasının ilk dövrlərdə qorunub saxlanılmasının tərəf­darı­dır. Əgər müəllim şagirdlərə ədəbi qəhrəmanın həyatda mövcud ol­ma­dığını başa salmaq istəyirsə də, bu, istənilən nəticəni vermir,  əsərin doğurduğu təəssüratın sönükləşməsinə gətirib çı­xarır. 

Bədii əsərin sadəlövh-realist qavranılması yeniyetmələrin ədəbi inkişafının ilk mərhələlərində müsbət rol oynayır. Bu, şagird­lərin yaş və psixoloji xüsusiyyətləri ilə bağlı olub, təbiət və cə­miy­yət hadisələrini, real insanların və ədəbi qəhrəmanların daxili alə­mi­ni dərk etmək bacarığına yiyələnmələrində zəruri mərhələdir. Bu za­man şagirdlərin əsərdən aldığı emosional-estetik təəssüratın, əsər­də­ki ovqatı duymaq, yaşamaq bacarığının dərinləşdirilməsi, bədii mət­­nin daha güclü təsir göstərməsi üçün zəmin yaranır.

Eyni zamanda nəzərə almaq lazımdır ki, şagird- oxucunun in­kişafının ilk mərhələlərində müsbət rol oynayan sadəlövh-realist qav­rama zaman keçdikcə yeni keyfiyyət səviyyəsinə yük­səl­mirsə, ədə­biyyatın özünəməxsusluğunun, dərinliyinin dərk edil­məsində ma­neəyə çevrilir. Odur ki, sadəlövh-realist qav­ramanın tədricən şüur­lu oxucu qavraması səviyyəsinə qaldırılması, şagirdlər emo­sional, iradi, intellektual cəhətdən inkişaf etdikcə bədii ədəbiyyatın söz sənəti kimi özünəməxsusluğunun başa salınması, əsəri dərindən qav­ramaq bacarığının aşılanması zəruridir.

Bu mürəkkəb iş təlim prosesində diqqət mərkəzində saxlanıl­dıq­da şagirdlər əsərin doğurduğu hiss və duyğuları, emosional təəs­süratı qoruyub saxlamaqla bərabər, bədii təsvirin şərtiliyini, təsvir və ifadə vasitələrinin rolunu dərk edirlər. Onların əsərin bədii, estetik  dəyərini dolğun şəkildə dərk etməsi müm­kün olur.

Mütaliə üçün əsər seçərkən məktəblilər müəllim, kitabxanaçı ilə yanaşı, yaşıdlarının da rəyinə, tövsiyəsinə diqqət yetirir. Şagird­lərin özünütəsdiqə, kollektivdə mövqe qazanmağa can atması kimi psixoloji amillər də bu cəhətdən öz təsirini göstərir.

Əlbəttə, şagirdlərin yaşıdları ilə oxucu ünsiyyəti, mütaliə etdikləri əsərlər barədə rəy mübadiləsi, bir-birinə tövsiyələr verməsi təbii və faydalıdır. Lakin müşahidələr göstərir ki, bəzi hallarda şa­gird­lər bir-birlərinə yüksək ideya-bədii dəyərə malik olmayan, yaş­larına uyğun gəlməyən əsərləri də tövsiyə edirlər. Bu arzuedilməz və­ziyyətin qarşısını almaq üçün müəllim yeniyetmə oxucuların mü­taliəsinə həssaslıqla müdaxilə etməli, onların hansı əsərləri oxu­duqlarından xəbərdar olmalı, vaxtında lazımi tövsiyələr verməlidir.

Bu baxımdan şagirdlərin müstəqil mütaliəsinə müəllimin təsi­ri­nin get-gedə zəifləməsi narahatlıq doğurur. Dərsdənkənar, proq­ram­dankənar informasiyanın mənbəyi kimi müəllimin rolu sinifdən-sinfə, ildən-ilə azalır. Ailənin, mühitin isə şagird şəxsiyyətinin for­ma­laş­masında rolu getdikcə artır.

Son illərdə bədii ədəbiyyatın mütaliəsinə marağın azalmasına, ədəbiyyatın qavranılmasına, bədii informasiyanın dərk edilməsinə müasir texniki vasitələr təsir göstərir. Müəllim bu reallığı nəzərə almalı, dərsin və sinifdənxaric işlərin imkanlarından istifadə edərək şagirdlərin bu sahədəki fəaliyyətinə də təsir etməlidir. Kino, tele­viziya, video, kom­pyuter, internet, mobil telefonun uşağın həya­tında geniş yer tutması nəticəsində mütaliənin əvvəlki mövqelərini itirməsi ciddi problem kimi qarşıda durur. Ali məktəblərə testlə qəbul imtahanı verən şagirdlərin ək­sə­riy­yətində bədii ədəbiyyatın mütaliəsinə həvəs azalmış, ədəbi-ta­rixi fakt və hadisələri əzbər­lə­məyə, əsərin qısa məzmununu öy­rənməyə meyil artmışdır.

Məşhur şair İ.Brodski Nobel mükafatı məruzəsində de­miş­dir:” Bizi özümüzdən qoruyan qanunlar ola bilməz, heç bir cinayət mə­cəlləsi ədəbiyyat əleyhinə cinayətlər üçün cəzalar nəzərdə tut­mur. Həmin cinayətlər içərisində ən ağırı müəlliflərin təqib olunması, sen­zura məhdudiyyətləri, kitabların yandırılması deyil. Daha ağır ci­na­yət var - kitablara laqeydlik, onların oxunmaması. Bu cinayətin cəzasını insan ömrü boyu çəkir; əgər həmin cinayəti millət edirsə, o, buna görə öz tarixi ilə cəzalanır.”

Bu baxımdan oxucu fəallığının artırılması məktəbin başlıca və­zifələrindən biridir. Şagirdlərin mütaliə mədəniyyəti cəmiyyətin mə­nəvi potensialının mühüm göstəricisi sayılır. Şagirdlərin mütaliə dairə­sinin genişləndirilməsi mənəvi mədəniyyətin qaynaqları, hu­manitar biliklərin zənginləşdirilməsi  ilə bağlı məsələdir.

Şagird mütaliəsindəki bir çox  çatışmazlıqların səbəbi  onların yaş və fərdi xüsusiyyətləri  ilə deyil, daha çox məktəbdə ədəbiyyat tədrisinin nöqsanları ilə bağlıdır. Məktəbdə ədəbiyyatın öyrənilməsi bədii mətnin təbiətinə zidd olmamalı, oxucu qavraması nəzərə alın­malı, mütaliə motivasiya əsasında, şagirdin maraqları nəzərə alın­maq­la təşkil edilməlidir.

Məktəblilərdə bədii əsərin oxusuna sabit tə­ləbat, yaradıcı mü­nasibət aşılamaq, estetik zövq tərbiyə edil­məsinə nail olmaq üçün müəllim bu mütaliənin həqiqi mənzərəsini bilməli, şagird-oxu­cunun formalaşmasına məqsədyönlü təsir göstər­məlidir.

Ədəbiyyat

1.    Богданова О.Ю., Леонов С.А., Чертов В.Ф. Методика пре­­­подавания литературы. M.: Академиа, 2000.

2.    Bayramov Ə.S., Əlizadə Ə.Ə. Psixologiya. Bakı: Maarif, 1989, s.237-238.

3.    Əhmədov C.M. Ədəbiyyatın tədrisi metodikası. Bakı: Bakı Uni­ver­siteti,  1992.

4.     Əliyev P.B. Ümumtəhsil məktəblərində Azərbaycan klassik ədə­­biyyatının tədrisi (Şeir nümunələri əsasında). Bakı: Maarif, 2007.

5.    Əliyev R.İ. Psixologiya. Bakı: Nurlan, 2008.

6.    Mетодика преподавания литературы. Под ред. З.Я.Рез. М.Просвещение, 1985.

7.    Mikayılov Ş.A., Bəkirova A.M. Ümumtəhsil məktəblərinin V-XI siniflərində ədəbiyyatın tədrisi metodikası. Bakı: Naksuana, 2008.

 

---

[1] Ягункова В.П. Формирование компонентов литературных способ­нос­тей у школьников V класса.  В книге «Вопросы психологии спо­собностей». Под ред. В.А.Крутецкого. М.:Педагогика, 1973, с. 216.

[2] Крутетский В.А. Основы педагогической психологии. М.: Прос­ве­ще­ние, 1972, с. 255.

[3] Божович Л.И., Славина Л.С. Психическое развитие ребенка и ее вос­питание. (Новое в жизни, науке и технике). Серия педагогики и пси­хологии. М.: Знание, 1979, N 12. с. 96.

[4] Bayramov Ə.S., Əlizadə Ə.Ə. Psixologiya. Bakı: Maarif, 1989, s.237-238.

[5] “Fikrin karvanı”. Bakı, Yazıçı, 1984. s. 338.

[6] Никифорова О.И. Психология восприятия художественной лите­ра­ту­ры. М.:Книга,1972, с.60-61.

[7] Айзерман Л.С. Уроки литературы сегодня. М.: Просвещение, 1974, с.188.

[8] Бушмин Ф. Преемственность в развитии литературы. Л.: Ху­до­жес­твенная литература, 1978, с. 67-68.

[9] Qarayev Y. Səhnəmiz və müasirlərimiz. Bakı, 1972. cəh.178.

[10] Методика преподавания литературы. Под ред. З.Я.Рез. M.: Прос­ве­ще­ние, 1985, с. 245.

[11] Беленькая Л.И. Социально-психологическая типология читателей-детей (тип читателя переходный от детского к подростковому) В сб. Социология и психология чтения. Тр.ГБЛ, Т.15. М.: Книга, 1979, с.111.

[12] Гуковский Г.А. Изучение литературного произведения в школе. М.-Л.: Просвещение, 1966, с. 34.