İfadəli oxu. Dərslik

Proqramlar, Dərs vəsaitləri, Məqalələr, Tövsiyələr, Soruşun cavab verək

Ədəbiyyat. X sinif üçün dərslik.

Proqramlar, Dərs vəsaitləri, Məqalələr, Tövsiyələr, Soruşun cavab verək

Ədəbiyyat. V sinif. Metodik vəsait

Proqramlar, Dərs vəsaitləri, Məqalələr, Tövsiyələr, Soruşun cavab verək

Ədəbiyyat dərslərində keys metodunun tətbiqi

Proqramlar, Dərs vəsaitləri, Məqalələr, Tövsiyələr, Soruşun cavab verək

Ədəbiyyat dərslərində keys metodunun tətbiqi

Keys (ingiliscə “case” – hadisə, vəziyyət) hər hansı bir praktik problemin həll yollarının kollektiv və ya fərdi axtarışını tələb edən təlim materialıdır. Onun fərqləndirici xüsusiyyəti real həyatdan götürülən faktlar əsasında problemli  situasiyanın təsvir edilməsidir.

Keys olaraq elmi, publisistik, bədii, yaxud tədris materialları götürülə bilər. Keysə verilən tələblər:

1. Müzakirəsi mümkün olan və birmənalı həlli olan aktual problemlərin qoyuluşu.

2. Mətnin dərsin mövzusuna və məqsədinə uyğunluğu.

3. Tədqiq olunan problemin təhlilinin aparılması və həlli yollarının axtarışı üçün kifayət qədər informasiyanın olması.

4. Problemin müəllif qiymətləndirməsinin olması.

Müzakirənin nəticələrinin surətlə qeydə alınması üçün qrupa təlimat və şablonun paylanması məqsədə müvafiqdir.

Keys ilə iş mərhələləri.

1. Mətni oxuyun.

2. Mətndə hansı problemdən bəhs edildiyini müəyyən edin.

3. Problemin (yaxud problemlərin) özünü nədə təzahür etdiyini dəqiqləşdirin.

4. Problemin həlli yollarını müzakirə edin. (“Əqli hücum”).

5. Qrupun qərarını təqdim etməyə hazırlayın.

6. İşin yekununun təqdim edin.

Ədəbiyyat dərslərində keys texnologiyasından istifadə imkanları genişdir. Bülə ki, dərsdə təlim situasiyası təhlil edilir, bədii əsərdə qaldırılmış problemin,real   həyati situasiyanın  həlli yolu müəyyənləşdirilir.  Bu zaman şagird problemin həlli üçün yalnız əsərdə təsvir olunan hadisədən çıxış etmir, həm də öz əvvəlki biliklərindən istifadə edir.

Əsərdə qoyulmuş problemin həlli yolları müxtəlif ola bilər. Məsələn, C.Məmmədquluzadənin “Anamın kitabı” əsəri öyrənilərkən aşağıdakı keys tapşırığı verilə bilər:

-          Əsərin sonunda problemin həlli yoluna münasibət bildirin. Oğulların ananı tərk etməsi labüddürmü? Hadisələr başqa cür cətrəyan edə bilərdimi?

-          Siz bu əsərin sonluğunu necə görmək istərdiniz?

-          Müasir dövrdə əsərin qəhrəmanlarının qarşılıqlı münasibətləri ilə bağlı problemin həlli yoluna dair öz variantınızı təklif edin.

XI sinifdə İsmayıl Şıxlının “Dəli Kür” romanının sonluğu ilə bağlı keys tapşırığı belə ola bilər:

-          Sizcə, əsərin sonunda   Cahandar ağanın kazaklarla qarşılaşması, döyüşməsi, döyüşdə öldürülməsi labüd idimi?

-          Sizcə, əsərin sonunda yolları ayrılan Şamxal və Əşrəfin taleyi necə olacaq?

Epik əsər üzrə gündəlik dərs planı nümunəsi

Mövzu: Abdulla Şaiq. “Anabacı” – 3 saat

İkinci saat: Təhlil üzrə iş

Standartlar	Təlim nəticələri
1.2.2.  Digər obrazların və müəllifin mühakimələrinə əsaslanmaqla ədəbi qəhrəmanları səciyyələndirir.	Müəllifin mühakimələrindən çıxış etməklə hekayənin  qəhrəmanlarını səciyyələndirir.
1.2.3. Bədii  nümunələrdə təsvir  və  ifadə  vasitələrinin (metonimiya,  inversiya, simvol) rolunu aydınlaşdırır.	Hekayənin təsir gücünün artmasında bədii təsvir və ifadə vasitələrinin rolunu aydınlaşdırır.
1.2.4.  Bədii nümunələrin mövzusunu, ideya-bədii xüsusiyyətlərini və konfliktini şərh edir, əsaslandırılmış münasibət bildirir.	Hekayənin mövzusunu, ideya-bədii xüsusiyyətlərini şərh edir, onlara  əsaslandırılmış münasibət bildirir.
2.1.1.  Bədii  nümunələrlə bağlı  təqdimat  və  çıxışlarında  müxtəlif  mənbələrdən topladığı materiallara əsaslanmaqla əsərin ideya-bədii xüsusiyyətlərini şərh edir.	Hekayə ilə bağlı təqdimat və çıxışlarında müxtəlif  mənbələrdən topladığı materiallara əsaslanmaqla əsərin ideya-bədii xüsusiyyətlərini şərh edir.

Dərsin tipi: induktiv, bədii əsərin öyrənilməsi

İş forması: fərdi iş, kiçik qruplarda iş

Metod və priyomlar: müsahibə, problemin həlli, müzakirə, təqdimat.

Təchizat: dərslik, iş vərəqləri, əsərin məzmunu üzrə şəkillər.

Dərsin gedişi

Ev tapşırığının yerinə yetirilməsi səviyyəsi təqdimatların dinlənilməsi və müzakirəsi yolu ilə müəyyənləşdirilə bilər. Müəllimin müvafiq qiymətləndirmə meyarlarına müraciət etməsi məqsədəuyğundur.

Motivasiya, problemin qoyuluşu. Motivasiyanın yaradılmasına fərqli yollarla nail olmaq mümkündür. Rəmzi (simvolik) material qismində şərəf, ləyaqət, mənlik hissinin uca tutulmasının insan üçün vacib olduğunu əks etdirən deyimlərin, atalar sözlərinin, bədii əsərlərdən sitatların və s. xatırladılması, fikir mübadiləsi aparılması yerinə düşər. Bir variant da ilk dərsdən şagirdlərin diqqətinə çatdırılan “Düşünüm” başlıqlı sual (Şərəf və ləyaqətini qorumaq üçün insanda hansı keyfiyyətlər olmalıdır?) əsasında yığcam müsahibə aparmaq və onu tədqiqat sualının formalaşdırılması ilə yekunlaşdırmaq ola bilər.

Motivasiyanın yaradılmasınlın bir variantı da internetdən istifadə ilə şagirdlərin ədibin 130 illiyi ilə əlaqədar  F.Köçərli adına Respublika Uşaq Kitabxanasının  hazırladığı ədəbi-bədii kompozisiyadan  (http://www.clb.az/files/mv/AShaiq.pdf) müəllimin məqsədəmüvafiq saydığı bir parça ilə tanışılığı ola bilər.

Tədqiqat sualı: Ehtiyac içində məhrumiyyətlərlə dolu ömür yaşayan hekayə qəhrəmanının öz mənliyini, şərəf və ləyaqətini uca tutmasına səbəb, sizcə, nədir?

Fərqli fikirlər – fərziyyələr dinlənilir və qeyd edilir. Fərziyyələrin fərqli olduğuna diqqəti çəkən müəllim doğru cavabın müəyyənləşdirilməsi üçün tədqiqat aparmağın vacib olduğunu xatırladır.

Tədqiqatın aparılması. Hansı metod və iş formalarının seçilməsindən asılı olmayaraq, dərslikdəki “ Əsərin təhlilinə hazırlaşın” mətninə müraciət edilməsi məqsədəuyğundur.

1.       Mətni oxuyun. Tapşırıqları yerinə yetirərkən ondakı fikirlərdən faydalanın.

Müəllifin oğlu, tanınmış ədəbiyyatşünas alim Kamal Talıbzadə yazır:

“Bizim evə gəlib-gedən, nənəm Mehri xanımla dostluq edən Nənəxanım adlı qoca bir arvad vardı, qara, köhnə çarşaba bürünüb gəzərdi... Onunla atam təsadüfən küçədə rastlaşmış, bir xahişini yerinə yetirmək üçün kimsəsiz qocanı evə gətirmiş və uçurum qarşısında duran bir ailəni fəlakətdən xilas etmişdi. Bu təsadüf atamın 1923-cü ildə qələmə aldığı “Anabacı” hekayəsinin yazılmasına səbəb olmuşdu. Qoca qadına edilmiş yaxşılıq müqabilində hədiyyə olaraq toxuduğu yun corabı təqdim edəndə atamın zəhmət haqqı vermək istəməsini o elə qəzəblə qarşılamış, ruhundakı etiraz o qədər güclü və əzəmətli olmuşdu ki, yazıçını qələmə müraciət etməyə, insan ləyaqəti haqqında əsər yazmağa ruhlandırmışdı...”

Yazıçı həyatda tanıdığı, müşahidə etdiyi Nənəxanımın və onun kimi onlarla insanın fərdi cizgilərini diqqətlə öyənmiş, ümumiləşdirmə aparmış, parlaq, yaddaqalan ədəbi qəhrəmanını – Anabacı obrazını yaratmağa nail olmuşdur. Əsərin üzərində müşahidələrinizi davam etdirin, bu obrazı yaradarkən müəllifin hansı bədii vasitələrdən və necə istifadə etdiyini aydınlaşdırmağa çalışın.

Mətnlə tanışlıqdan sonra şagirdlərin diqqəti “Araşdırın. Fikirləşin. Cavab verin” tapşırığına yönəldilir. “Araşdırın. Fikirləşin. Cavab verin” tapşırığına daxil edilmiş bütün suallar tədqiqat sualının aydınlaşdırılmasına dəyərli töhfə verir. Başqa sözlə, əsərin mövzusunun müəyyənləşdirilməsi, onda qaldırılmış problemin aydınlaşdırılması, yazıçı mühakimələrinə diqqət yetirməklə baş qəhrəmanın səciyyələndirilməsi və s. tədqiqat sualına əsaslı cavab verilməsini təmin edir.

1.Hekayənin mövzusunu və onda qaldırılmış başlıca problemi müəyyənləşdirin. Gəldiyiniz nəticəyə əsasən cədvəldə qeydlər edin.

Əsərin mövzusu	Əsərdə diqqətə çatdırılan başlıca problem	Problemin həllini yazıçı nədə görür?	Problemin həlli barədə siz nə düşünürsünüz?

2.       Anabacı obrazını səciyyələndirin. Cədvəldən istifadə edin.

Anabacı obrazı
Onun xarakterindəki başlıca cəhətlər	Müəllifin bu obraz haqqında mühakimələri	Sizin ona münasibətiniz

3.       Hekayənin müəllifi haqqında sizdə hansı təsəvvür yarandı? Fikrinizi nümunələrlə əsaslandırın.

4.       Əsərin bədii təsir gücü hansı vasitələrlə artırılmışdır? Cədvəldən istifadə edin.

Əsərin bədii təsir gücünü artıran vasitələr
Bədii təsvir və ifadə vasitələri (nümunələrlə əsaslandırmalı)	Obrazlı söz, ifadə və cümlələr( nümunələrlə əsaslandırmalı)	Təsvirlər (nümunələrlə əsaslandırmalı)

5.       Əsərdəki başlıca fikir – ideya, sizcə, nədir? Cədvəldən istifadə edin.

Əsərin əsas ideyası	Nə üçün belə düşünürsünüz?

Kiçik qruplarda işin təşkilinə üstünlük verən müəllim dərslikdəki tapşırığa yaradıcı yanaşa bilər. Sualların dəyişdirilməsi, onlara əlavələr edilməsi, yeni cədvəl formalarının təklif edilməsi və s. müəllimin istəyindən asılı olaraq, həyata keçirilə bilər. Hər qrupa iş vərəqində bir sual təklif edilsə də, bütün qrupların əlavə mənbələrlə təmin edilməsi məqsədəuyğundur. Məsələn, K.Talıbzadənin tərtib etdiyi “Şaiqanə yad et” (Bakı, 1981) kitabındakı “Həmişə yadımda olan insan” mətni hekayə ilə bağlı aparılan tədqiqat üçün maraqlı mənbədir. Eləcə də T.Əhmədovun “Abdulla Şaiq” (Bakı, 2009), “Əgər Şaiq olmasaydı” (Bakı, 2012) kitablarından seçilmiş bölmələrlə tanışlıq şagirdlərin daha səmərəli tədqiqat aparmalarına imkan yaradar.

Tədqiqat zamanı şagirdlərə hekayənin müəllifi və Anabacı obrazları ilə bağlı  cavablarında əsərdən aşağıdakı 2 nümunəyə də münasibət bildirmələri tövsiyə edilir

1.       Bir аz sоnrа bu qоcа və düşkün qаdınа əl tutmаq məqsədi ilə bir qədər pul vеrmək istərkən dik-dik üzümə bахdı. Sərt bir səslə:

– Bu nədir? Mən bunu sənə sаtmаq ücün gətirməmişəm. Оnun üçün bаzаr vаr. Bunu sənə bəхşiş gətirmişəm, – dеyə əllərini çаrşаbının аltındа bir-birinə sıхаrаq sахlаdı. О bu sözləri dеyərkən gözlərindəki ildırımlаr tа qəlbimin icində pаrtlаyаn kimi оldu, yохsul, miskin bildiyim bu qаrının bu qədər qəhər və hiddəti qаrşısındа biiхtiyаr titrədim.

Hər zаmаn hüzn, iztirаblа məni yаrаlаyаn bu miskin qаdın bu dəfə məğrurluğu ilə məni qоrхutdu. Bir dаhа üzünə bахdım. Bu dəfə üzünə qəhər və hiddət qığılcımlаrının yеrinə vəzifələrini bitirmiş оlаnlаrа məхsus qürur rəngi çökmüşdü. Gözlərinin bахışı, ziyаsı qəlbinin rаhаt-rаhаt döyündüyünü göstərirdi. Hеç bir zаmаn görmədiyim bu rəng, bu işıq nədən dоğmuşdu?

-2. Köhnə nəslin sоn qəhrəmаnı оlаn bu qаdın hələ qаrşımdа оturmuş, mənə mеydаn охuyur, həm də аtа-bаbаdаnqаlmа kеçmiş əхlаq və səciyyələrini bütün hаl və hərəkətləri ilə mənə аnlаdırdı. Аrtıq yаrım əsr əvvəlin cаnlı tаriхi оlаn bu qаdın, nəzərimdə dаhа böyümüş, dаhа cаnlаnmış, sаnki mənə: “Yохsul оlsаm dа, qəlbim gеniş, ruhum ucаdır” dеmək istəyirdi. Çох gözəl, bunu mən də еtirаf еdirəm. Lаkin, еy yüksək qаdın, söylə, аltmış illik səfil bir həyаtın sənə yükləmiş оlduğu аğır yüklər bеlini bükmüş, gözlərinin nurunu аlmış, dizlərini tаqətsiz еtmiş оlduğu hаldа, nеcə оlmuş ki, qəlbinə, ruhunа tохunmаmışdır? Sən mənə bunu аnlаt!                 Cədvəllərlə işləməyə şagirdlər xüsusi maraq göstərirlər. Müəllim buna laqeyd qalmamalı, cədvəllərdəki tələblərə əhatəli cavab yazılmasına diqqət yetirməlidir. Cədvəllərin formasına, qeyd edildiyi kimi,  müəllim yaradıcı yanaşa bilər. O, lazım gələrsə, cədvəllərə əlavələr etməkdə, yaxud onlarda sadələşdirmə aparmaqda sərbəstdir.

Məlumat mübadiləsi mərhələsində kiçik qrupların təqdimatlarının fəal dinlənilməsi təmin olunur. Qrup sözçülərinin məlumatları necə, hansı səriştə ilə çatdırdıqlarına müəllim diqqət yetirir, təkrarların, əhəmiyyətsiz faktların xatırladılmasına yol verilmir. Bunun ehtiyatla və yerində həyata keçirilməsi şagird təqdimatlarının daha məzmunlu olmasında,  həmin mərhələnin səmərəliliyində az rol oynamır. Bütün bunlara baxmayaraq, cavablarda pərakəndəlik, əsaslandırılmamış mülahizələr, birtətərəfli yanaşma müşahidə edilir. Bunlar məlumatın müzakirəsi və təşkili mərhələsində aradan qaldırılır. Müzakirənin diskussiya xarakterli olmasına, hər bir şagirdin öz fikrini sərbəst ifadə etməsinə imkan yaradılır. Başlıcası isə, hər qrupun cavabına digər qrupların yaradıcı yanaşmalarının təmin edilməsidir. Başqa sözlə, hər bir qrupun şagirdləri digər qrupların əldə etdikləri nəticələrə təkcə təqdimatlar əsasında deyil, hekayə ilə bağlı qazandıqları bütün bilik və bacarıqlar zəminində ciddi münasibət bildirməli, tutarlı əlavələr etməli, onlarda zəruri düzəlişlər aparmalıdır. Məsələn, tapşırığın 2-ci sualı (Hekayənin mövzusunu və onda qaldırılmış başlıca problemi müəyyənləşdirin. Gəldiyiniz nəticəyə əsasən cədvəldə qeydlər edin) üzərində işləyən qrupun təqdimatına digər qruplar münasibət bildirərkən cədvəldə əksini tapmış bütün tələblərlə (əsərin mövzusu; əsərdə diqqətə çatdırılan başlıca problem; problemin həllini yazıçı nədə görür; problemin həlli barədə şagirdlərin özləri nə düşünür) bağlı öz mövqelərini ortaya qoymalıdırlar.

Deyilənlərin ümumi ideya halına salınması, ümumiləşdirmənin aparılması növbəti mərhələdə həyata keçirilir.

Nəticənin çıxarılması, ümumiləşdirmənin aparılması. Bu mərhələnin səmərəli keçməsi müəllimin əvvəlcədən hazırladığı istiqamətləndirici suallardan  xeyli dərəcədə asılıdır. Bu, şagirdlərin müstəqilliyini və fəallığını əlindən almır, əksinə, onlara mənimsədiklərinə əsaslanmaqla fikirlərini ümumiləşdirmə əsasında ifadə etməyə imkan verir. Şagirdlərdə belə bir qənaət möhkəmlənir ki, “altmış illik səfil bir həyat” bu zərif qadının belini “ağır yüklərlə” büksə də, “gözlərinin nurunu” alsa da, “dizlərini taqətsiz etsə” də “qəlbinə, ruhuna toxuna” bilməmişdir. “Ata-babadanqalma keçmiş əxlaq və səciyyə” “köhnə nəslin qəhrəmanı olan” bu qadında mənlik, şərəf və ləyaqət hissini qoruyub saxlamışdır.

Çıxarılmış nəticələr şagirdlərin irəli sürmüş olduqları fərziyyələrlə, tədqiqat sualı ilə müqayisə edilir. 

 Qiymətləndirmə. Formativ qiymətləndiməni müəyyənləşdirilmiş meyarlar əsasında aparmaq məqsədəuyğundur.

Qiymətləndirmə meyarları:

Səciyyələndirmə

Aydınlaşdırma

Şərhetmə, münasibətbildirmə

I səviyyə	II səviyyə	III səviyyə	IV səviyyə
Ədəbi qəhrəmanları  müəllifin mühakimələrindən çıxış etməklə səciyyələndirməkdə çətinlik çəkir.	Ədəbi qəhrəmanları  müəllifin mühakimələrindən çıxış etməklə qismən  səciyyələndiririr.	Ədəbi qəhrəmanları  müəllifin mühakimələrindən çıxış etməklə əsasən səciyyələndirir.	Ədəbi qəhrəmanları  müəllifin mühakimələrindən çıxış etməklə səciyyələndirir.
Hekayədə bədii təsvir və ifadə vasitələrinin rolunu aydınlaşdırmaqda çətinlik çəkir.	Hekayədə bədii təsvir və ifadə vasitələrinin rolunu suallar ver­mək­lə, müəllimin köməyi ilə aydınlaşdırır.	Hekayədə bədii təsvir və ifadə vasitələrinin rolunu əsasən aydınlaşdırır.	Hekayədə bədii təsvir və ifadə vasitələrinin  rolunu aydınlaşdırır.
Hekayənin mövzusunu, ideya-bədii xüsusiyyətlərini  şərh etməkdə, əsaslandırılmış münasibət bildirməkdə çətinlik çəkir.	Hekayənin mövzusunu, ideya-bədii xüsusiyyətlərini  şərh edir, suallar və müəllimin köməyi ilə əsaslandırılmış münasibət bildirir.	Hekayənin mövzusunu, ideya-bədii xüsusiyyətlərini  şərh edir, münasibətini əksər hallarda əsaslandırır.	Hekayənin mövzusunu, ideya-bədii xüsusiyyətlərini  şərh edir, onlara əsaslandırılmış münasibət bildirir.
Hekayə ilə bağlı təqdimat və çıxışlarında müxtəlif  mənbələrdən topladığı materiallara əsaslanmaqla əsərin ideya-bədii xüsusiyyətlərini şərh etməkdə çətinlik çəkir.	Hekayə ilə bağlı təqdimat və çıxış­la­rında   müxtəlif  mənbə­lərdən topladığı materiallara qismən  əsaslanmaqla əsərin ideya-bədii xüsusiyyətlərini müəllimin köməyi ilə  şərh edir.	Hekayə ilə bağlı təqdimat və çıxışlarında müxtəlif mənbələrdən topladığı materiallara  əksər hallarda əsaslanmaqla əsərin ideya-bədii xüsusiyyətlərini   şərh edir.	Hekayə ilə bağlı təqdimat və çıxışlarında müxtəlif  mənbələrdən topladığı materiallara əsaslanmaqla əsərin ideya-bədii xüsusiyyətlərini şərh edir.

Müəllim dərslikdəki “Evdə iş” başlıqlı tapşırığın evdə yerinə yetiriləcəyini şagirdlərə xatırladır.

Ədəbiyyat tədrisinin planlaşdırılması

Ədəbiyyat tədrisinin planlaşdırılması

Plan

1.     Ədəbiyyat tədrisinin planlaşdırılmasının əhəmiyyəti

2.     Planlaşdırmaya verilən tələblər 

3.     Təlim materiallarının planlaşdırılmasının növləri

Ədəbiyyat tədrisinin planlaşdırılması məktəbdə ədəbi təhsilin bütün sahələri ilə əlaqədardır. Proqram və dərsliyin mövcudluğu hələ işin sistemli, planlı təşkili demək deyildir. Ədəbi biliklərin mə­nimsənilməsi, şagirdlərin şifahi və yazılı rabitəli nitqinin inkişaf etdirilməsi, mütaliə mədəniyyətinin formalaşdırılması tədris pro­se­si­­nin elmi-metodik zəmində planlaşdırılmasından çox asılıdır.

Bəzi müəllimlər şagirdlərin ədəbi təhsili, tərbiyəsi, inkişafı üzrə il ərzində fəaliyyətlərini, dərsin və sinifdənxaric işlərin təşkili, əlavə təd­ris materialları hazırlanması, onlardan istifadə edilməsi üzrə gö­rə­cəkləri işləri planlaşdırarkən çətinliklərlə qarşılaşır. Müəllim dərs de­yəcəyi sinfin hazırlıq səviyyəsini, tədris etdiyi fənnin xü­su­siy­yətlərini, məzmununu, tələblərini bilmədən düzgün planlaşdırma apara bilməz. Aydın məsələdir ki, dərsliklərin təməlini qoyan, müəl­limin fəaliyyətini istiqamətləndirən mühüm dövlət sənədi kimi ədə­biy­yat proqramının (yaxın gələcəkdə isə kurikulumun) dərindən öy­rənilməsi, təlim prosesinin təşkilində onlara istinad edilməsi çox vacibdir.

Son illərdə təcrübəsiz müəlliflər tərəfindən proqram material­la­rının metodik cəhətdən əsaslandırılmamış planlaşdırmalarının nəşr olunub yayılması hallarına təsadüf edilir. Belə arzuolunmaz halın qar­şısını almaq üçün metodik mərkəzlər, təcrübəli, səriştəli me­to­dist­lər tərəfindən planlaşdırma nümunələrinin işlənilib müəllimlərin ix­tiyarına verilməsi zəruridir. Nümunəvi planlaşdırma gənc müəl­lim­lərə istiqamət verir, təcrübəli müəllimlərin pedaqoji yaradıcılığı üçün zəmin yaradır, təlim prosesində mənfi halların qarşısını alır.

Müəllim üçün təlimin təşkilində bu və ya digər mövzu üzrə keçiləcək dərslərin ardıcıllığının, sisteminin əvvəlcədən aydın ol­ması mühüm şərtdir. Tədris prosesində sistemin yaradılması müəl­lim­dən bir-birindən təcrid olunmuş dərslər haqqında deyil, ilk növ­bə­də il boyu keçilən kurs, onun bölmələri, mövzu üzrə dərslər haq­qın­da aydın təsəvvürə malik olmağı tələb edir.

Metodik ədəbiyyatda ədəbiyyat dərslərini planlaşdırarkən üç əsas tələbin nəzərə alınması zəruri hesab edilir:

1.    Planın sistemi ədəbiyyat tədrisinin spesifik şərtlərinə cavab ver­məlidir: ədəbiyyatın  əsas bölmələrini, ədəbiyyat tarixini, ədə­biy­yat nəzəriyyəsini, yazı işlərini əks etdirməli, proqramın  mövzular üzrə bölgüsünə uyğun olmalı, ayrı-ayrı bədii əsərlər, yazıçının ya­ra­dıcılığı,  ədəbi cərəyanlar və s. nəzərdə tutmalıdır);

2.    Plan tədris-pedaqoji prosesin bölgülərinə (dərs, mövzu,  ya­rımillik, illik) uyğun olmalıdır;

3.    Planlaşdırmanın sistemi özünün  yığcamlığı, pedaqoji  pro­se­sin müxtəlf şəraitə uyğunluğu ilə (şagirdlərin hazırlığı, vaxt və s.)  və müəllimin fərdi xüsusiyyətləri ilə (müəllimin hazırlıq dərəcəsi, iş təcrübəsi və s.) fərqlənməlidir.[1]

Ədəbiyyat dərslərinin illik, tematik və gündəlik planlaşdırması var­dır. Bununla yanaşı, ədəbiyyatdan təlim materialları ilə əlaqəli si­nif­dənxaric işlər də (sinifdənxaric oxu, ədəbiyyat dərnəklərində iş, təlim ekskursiyaları və s.) planlaşdırılır.

İllik plan.  İllik plan sadə olmalı, bütün məsələləri təfərrüatı ilə əks etdirməməlidir. Bütün bunlar gündəlik dərs planına da­xil edilən məsələlərdir.

İllik plana konkret mövzu (ədəbi material), hansı standartların reallaşdırılacağı, inteqrasiya imkanları, strategiyalar, metodlar, iş formaları, resurslar, qiymətləndirmənin üsul və vasitələri daxil edilir.  Məsələn, 7-ci sinifdə ədəbiyyat fənn kurikulumu üzrə təlim materiallarının illik planlaşdırılması belə aparılır:

Həftələr	Mövzular	Real­laş­­dırılan stan­dartlar	İnteqra­siyanın reallaşdı­rılması	Strategiyalar: metodlar, iş formaları	Resurslar	Qiymətləndirmə üsul və vasitələri
1	2	3	4	5	6	7
1-ci həftə	Giriş. Ədəbiyyat insanı zənginləşdirən vasitədir.	2.1.2. 2.2.1.	Az.d., 2.2.3. X.d.3.1.4	Müsahibə, mü zakirə, bütün siniflə birgə iş.	Dərslik,  ədəbiyyatın rolu haqqında fikirlər yazılmış plakat.	Müsahibə (müəllimin diaqnostik qeydiyyat vərəqi), müşahidə (müşahidə vərəqləri), şifahi sual-cavab (şifahi nitq bacarıqları üzrə qeydiyyat vərəqi), tapşırıqvermə (tapşırıq)
1. ŞİFAHİ XALQ ƏDƏBİYYATINDAN SEÇMƏLƏR
1-ci həftə	“Dərzi şagirdi Əhməd”. Məzmunu üzrə iş	1.1.1. 1.1.5. 2.1.2.	Az.d.2.1.1., 2.2.2. X.d. 2.1.3.	Əqli hücum, müsahibə, təqdimat, fərdi iş, cütlük şəklində iş, kiçik qrup-larda iş, bütün siniflə birgə iş	Dərslik, əsərin məzmununa uy­ğun şəkillər, lüğət­lər, http:// az.wikipedia.org/wiki/ Azərbaycan_folkloru	Müsahibə (müəllimin diaqnostik qeydiyyat vərəqi), oxu (mətn), şifahi sual-cavab (şifahi nitq bacarıqları üzrə qeydiyyat vərəqi), tapşırıqvermə (tapşırıq)
2-ci həftə	“Dərzi şagirdi Əhməd”. Məzmunu üzrə iş	1.1.1. 1.1.5. 2.1.1.	Az.d. 2.1.1., 2.2.2., X.d. 2.1.3.	müsahibə, müzakirə, təqdimat, fərdi iş, cütlük şəklində iş, kiçik qruplarda iş, bütün siniflə birgə iş	Dərslik, əsə­rin məzmu­nuna uyğun şəkillər, lüğətlər, http:// az.wikipedia.org/wiki/ Azərbaycan_folkloru	Oxu (mətn), şifahi sual-cavab (şifahi nitq bacarıqları üzrə qeydiyyat vərəqi), tapşırıqvermə (tapşırıq), layihə (şagirdin təqdimatı)
	“Dərzi şagirdi Əhməd”. Təhlili.	1.2.1. 1.2.2. 1.2.3. 1.2.4. 1.1.2. 3.1.3.	Az.d. 1.2.4., 2.2.3. X.d. 3.1.4.	Müsahibə, müzakirə, təqdimat, prob-lemin həlli, fərdi iş, cütlük şəklində iş, kiçik qruplarda iş, bütün siniflə birgə iş	Dərslik, iş vərəq­ləri, http:// az. wikipedia.org/wiki/Azərbaycan_ folkloru	Şifahi sual-cavab (şifahi nitq bacarıqları üzrə qeydiyyat vərəqi), tapşırıqvermə (tapşırıq), layihə (şagirdin təqdimatı)

1	2	3	4	5	6	7
3-cü həftə	“Durna teli.” Məzmunu üzrə iş	1.1.1., 1.1.5., 2.1.2.	Az.d.2.1.1.X.d.3.1.3.	Müsahibə, fa­silələrlə oxu, təqdimat, fərdi iş, qruplarla iş	Dərslik, əsərin məzmununa uyğun şəkillər, lüğətlər, http://az.wiki-pedia.org/wiki/ Azərbaycan_ folkloru	Oxu (mətn), şifahi sual-cavab (şifahi nitq bacarıqları üzrə qeydiyyat vərəqi), tapşırıqvermə (tapşırıq)
	“Durna teli.”. Məzmunu üzrə iş	1.1.1., 1.1.5., 2.1.2.	Az.d.2.1.1.X.d.3.1.3.	Müsahibə, fasilələrlə oxu, təqdimat, fərdi iş, qruplarla iş	Dərslik, əsə­rin məzmu­nuna uyğun şəkillər, lüğətlər, http://az.wikipedia.org/wiki/Azərbay­can_folkloru	Oxu (mətn), şifahi sual-cavab (şifahi nitq bacarıqları üzrə qeydiyyat vərəqi), tapşırıqvermə (tapşırıq), layihə (şagirdin təqdimatı)
4-cü həftə	“Durna teli.” Təhlili	1.2.1., 1.2.2., 1.2.3., 1.2.4.	Az.d.1.2.4. X.d. 3.1.4.	Müzakirə, tədqiqat, təqdimat, Venn diaqramı, fərdi iş, kiçik və böyük qruplarda iş.	Dərslik, iş vərəqləri, http://az.wikipe-dia.org/wiki/Azərbaycan_folkloru	Müşahidə (müşahidə vərəqləri), şifahi sual-cavab (şifahi nitq bacarıqları üzrə qey­diy­yat vərəqi), tapşırıq­vermə (tapşırıq), layihə (şagirdin təqdimatı)

Tematik plan. Ədəbiyyat üzrə təqvim-tematik planlaşdırma nü­munələri də  təlim prosesini təşkili üçün əhəmiyyətlidir. Müəllim təqvim-tematik planlaşdırmanın sxemlərindən istifadə etməklə təd­ris  etdiyi materialın məzmununu (bölmə, mövzu), saatların miq­darı, bölmələr, mövzular üzrə işin məqsəd və vəzifələri, öyrədiləcək yeni ədəbi-nəzəri anlayışları, nitq fəaliyyətini (yazılı və şifahi), fən­lər­arası əlaqə, şagirdlərin nailiyyət səviyyəsinin izlənilməsi üsul­la­rı­nı  müəyyənləşdirə bilər.

Tematik planda müəyyən mövzuda material dərslər üzrə bö­lü­nür. Bu planda hər dərsin mövzusu, məzmunu göstərilir. Geniş iş­lən­miş tematik planda dərsdə istifadə edilən metod və üsullar (mü­ha­zirə, müsahibə, ifadəli oxu, ev tapşırığı və s.) qeyd edilir. Tematik plan­dan proqramda tədrisinə çox saat ayrılmış mövzularda istifadə et­mək məqsədəuyğundur.

Gündəlik plan. Müəllimin təlim fəaliyyətində hər bir dərs üçün ay­rıca gündəlik planının hazırlanması çox əhəmiyyətlidir. Plan­laş­dır­manın ən konkret forması olan gündəlik dərs planı iki for­mada – yığcam şəkildə tərtib olunmuş sadə plan şəklində və dər­sin gedişini bütün təfərrüatı ilə əks etdirən  icmal for­ma­sın­da olur.

Təcrübə göstərir ki, bəzi müəllimlər bu işə formal yanaşır, dərs pla­nının hazırlanmasını lüzumsuz hesab edərək mövzuya dair baş­dan­sovdu qeydlər aparmaqla işlərini bitmiş hesab edirlər. Halbuki qa­baqcıl müəllimlərin iş təcrübəsi sübut edir ki, yaxşı düşünülmüş, metodik nailiyyətlərdən istifadə ilə hazırlanmış dərs planı müəl­li­min konkret dərs üçün fəaliyyətinin, təlim uğurlarının  əsasıdır.

Bu bir həqiqətdir ki, yaradıcı müəllim eyni mövzuda neçə uğur­lu dərs keçsə də, həmin dərslər bir-birinə bənzəməyəcədir. Müasir dərsdə şagirdlərin bilik və bacarıqlara müstəqil, əməkdaşlıq şə­raitin­də yiyələnməsi, yaradıcı, təşəbbüskar fəaliyyətinin təmin  edilməsi müəllimdən böyük zəhmət və yaradıcılıq tələb edir. Dərsdə  görü­ləcək işlər, fəaliyyət istiqamətləri, metodik sistem müəllim tərəfin­dən əvvəlcədən dəqiq müəyyənləşdirilməli, təlim prosesinin hər mərhələsi  üçün zəruri qeydlər aparılmalıdır.

Plan tərtib edilərkən ədəbiyyat dərsinin tipləri nəzərə alın­ma­lı­dır. Hər bir dərs tipinin özünəməxsus məzmunu, forması və müəy­yən vəzifələri olur. Dərsə hazırlaşan müəllim konkret təlim məq­­səd­lə­rin­dən çıxış edərək dərsin tipini müəyyənləşdirir, müvafiq tə­lim ma­terialı seçir, təlim metodlarının öyrənilən materialın məz­mu­nuna uyğunluğunu, şagirdlərin yaş və bilik səviyyəsini nəzərə alır.

Me­todist alimlər ədəbiyyat dərslərinin tipləri haqqında müxtəlif  fkirlər irəli sürürlər. Məktəb təcrübəsində ədəbiyyat dərslərinin
3 tipindən istifadə özünü doğrultmuşdur:

1.    Bədii əsərlərin öyrənilməsi dərsləri;

2.    Ədəbiyyat nəzəriyyəsi və ədəbiyyat tarixinin öyrənilməsi dərsləri;

3.    Nitq inkişafına həsr olunan dərslər.

Dərsin tipləri müxtəlif olsa da, təlim materialları aşağıdakı me­to­dik məqamlarda birləşir:

1.    Yeni materialın öyrənilməsində (buraya müəllimin müha­zi­rə­si, müsahibə, təlimin texniki vasitələrindən istifadə olunan dərslər da­­xildir.);

2.    Bilik, bacarıq və vərdişlərin təkmilləşdirilməsində (müstəqil iş­lər, seminar dərslər və s.);

3.    Ümumiləşdirmə və sistemləşdirmə aparılmasında;

4.     Qarışıq tipli (kombinə edilmiş) dərs formasından istifa­də­də (biliyin yoxlanılması, sorğu, yeni biliyin mənimsənilməsi, biliyin tət­­biqi, möhkəmləndirilməsi, qiymətləndirmə, ev tapşırığının veril­mə­si).

Məktəb təcrübəsində qarışıq tipli dərsə daha çox yer verilir. Belə dərslərdə müxtəlif dərs tipləri birləşir, ədəbiyyat tarixi, ədə­biy­yat nəzəriyyəsi, bədii mətn üzrə iş, nitq inkişafı məsələləri vəhdətdə götürülür.

Ümumtəhsil məktəblərində kurikulum üzrə dərslərin iki tipin­dən geniş bəhs olunur : İnduktiv dərs, deduktiv dərs. İnduktiv dərs­də şagirdlər xüsusidən, konkret fakt və hadisələrdən çıxış edə­rək ümumi nəticəyə gəlir, qanunauyğunluğu aşkara çıxarırlar. Ədə­biy­yat dərslərində induksiya əsasında evristik müsahibə, əsərin mətni üzrə müşahidələr, araşdırmalar aparılır. Şagirdlər bədii əsərin möv­zusunu, obrazlarını, bədii xüsusiyyətlərini təhlil edərək sənət­karın niyyəti, əsərdəki başlıca ideya haqqında nəticə çıxarırlar. Deduk­tiv dərsdə isə şagirdlər yeni biliyə müşahidə olunmuş fakt­ların ümumiləşdirilməsi nəticəsində yox, öyrənilən mövzu, prob­lemə xas olan daha ümumi qanunauyğunluqların, modellərin əsasında yiyələ­nir­lər. Yeni biliyin mənimsənilməsi prosesi və ya hər hansı idraki tapşırığın yerinə yetirilməsi ümumi müddəalardan başlayır və onla­rın konkret mətnə, mövzuya tətbiqi ilə yekunlaşır. Məsələn, şagird­lər bədii əsərdə süjetin mərhələləri haqqında nəzəri biliklərə yiyələ­nir, sonra hər dəfə yeni süjetli əsərləri keçəndə əv­vəlki nəzəri  bilik­lərə istinad edərək konkret mətndə süjetin mərhə­lələrini müəyyən­ləş­dirirlər.

Təlim prosesində induksiya və deduksiya bir-biri ilə üzvi əlaqədə olur. Odur ki, dərsdə induksiya ilə deduksiyanın bir-birin­dən təcrid edilməsindən yox, bir-biri ilə qarşılıqlı münasibətlərindən danışmaq daha məqsədəuyğundur.

Gündəlik dərs planı hazırlanarkən aşağıdakı məsələlərə diqqət yetirilir:

1.    Mövzu və məqsədin konkretləşdirilməsi. Dərsin başlıca metodik vəzifəsinin və onun yerinə yetirilməsi yollarının müəy­yən­ləş­dirilməsi;

2.    Dərsin tipinin müəyyənləşdirilməsi;

3.    Təlim üçün materialların seçilməsi;

4.    Ümumi mənzərənin təsviri (müəllim və şagirdlərin fəaliyyət isti­qamətlərinin, görüləcək işlərin, sərf ediləcək vaxtın müəy­yən­ləş­di­rilməsi);

5.    Dərsin ayrı-ayrı mərhələlərində şagirdlərin fəaliyyət növü­nün müəyyən olunması;

6.     Qarşılıqlı fəaliyyət formalarının (fərdi, cütlər, qruplarla, kol­­lek­tiv iş) müəyyənləşdirilməsi, sorğu, müzakirə üçün sual və tap­şı­rıq­lar sisteminin hazırlanması);

7.    Təchizatın (əyani və texniki vəsaitlər və s.) müəy­yən­ləş­diril­məsi;

8.    Qiymətləndirmənin çevik formalarından istifadə.

Gündəlik dərs planının tərtibi zamanı nəzərə almaq lazımdır ki, in­teraktiv metodlar üzrə dərslər ənənəvi dərslərdən bir sıra xüsusiy­yətlərinə görə fərqlənir. Xüsusən müasir dərslərin fərqli strukturu, əmək­daş­lığın, fəal,  in­teraktiv metodların aparıcı yer tutması,  qiy­mət­lən­dirmə prosesində məktəblilərin fəal iştirakı və s. məsələlərin diqqət mərkəzində saxlanılması zəruridir. İndi dərsdə is­tifadə üçün mövzu, problemlə bağlı sual və tapşırıqların, testlərin tərtibinə xü­susi diqqət yetirilir, şagirdlərin fəaliyyətində praktik istiqamət güc­ləndirilir.

Gündəlik planda dərsin quruluşu, görüləcək işlər dəqiq, addım-addım müəy­yənləşdirilir, təlim prosesinin məntiqi, qanunauyğun­luq­ları ilə uz­laşır. Dərsin quruluşunun hər mərhələsi qarşıya qo­yulan təlim məq­səd­lərinə çatmaqda bir addımdır. Dərsin hər mər­hələsində  təlimin nə­ticələrinə təsir edən amilləri, şərtləri nəzərə alan çevik  me­todika ol­malıdır.

Dərsin quruluşu müəllimin onu hansı metodika üzrə keçə­cəyin­­dən asılı olaraq müəyyənləşdirilir. Məlum olduğu kimi, ha­zırda məktəblərimizdə fəal, interaktiv təlim texnologiyalarına geniş yer verilməkdədir. İnteraktiv metodlarla keçilən dərsin quruluşu ilə ənənəvi dərsin quruluşu arasında ciddi fərqlər var.

Ənənəvi dərsin quruluşu	İnteraktiv metodların tətbiq olunduğu dərsin quruluşu
1. Sinfin təşkili 2. Keçmiş dərsin sorğusu 3. Əvvəlki mövzu ilə yeni möv­zu  arasında əlaqə yaradılması 4. Yeni mövzunun izahı 5.Yeni biliyin möhkəm­lən­di­ril­mə­si 6. Ev tapşırığının verilməsi	1. Sinfin təşkili, ev tapşırığının yoxlanılması. 2.   Motivasiya yaradılması, prob­­­lemin qoyuluşu 3.   Tədqiqat aparılması 4.   İnformasiya mübadiləsi 5.   İnformasiyanın müzakirəsi və təşkili 6.   Nəticə, ümumiləşdirmə 7.   Yaradıcı tətbiqetmə, ev tap­şı­rığının verilməsi 8. Qiymətləndirmə və ya ref­lek­siya

Dərsə hazırlıq dövründə bu və ya digər mövzu üzrə ədəbiy­yat­şü­naslıq və metodik materialların tapılması işin bir tərəfidir. Həmin ma­teriallardan təlim prosesində təhsil, tərbiyə və inkişaf və­zi­fə­lə­ri­nin yerinə yetirilməsi, şagird əməyinin təşkili baxımından məq­səd­yönlü istifadə olunması başlıca məsələdir.

Müəllim dərsə hazırlaşarkən öyrəniləcək  əsəri yenidən oxu­ma­lı, mövzu, problem üzrə biliklərini təzələməli və dərinləşdir­məli­dir. Pa­ralellər, müqayisələr aparmaq üçün mövzu, problemlə bağlı digər əsər­lərin də oxunması faydalıdır. Müəllim əsərin ifadəli oxusuna, bədii nağıletməsinə hazırlaşmalı, sənətkarın yaradıcılığını, əsərin ədə­biyyat kursunda yerini dəyərləndirməlidir.

Müəllimin gündəlik dərs planlarını kompyuterdə yazması, və­rəqlərdə çap edərək dərsdə bəhrələnməsi daha məqsədəuyğundur. Bu, vaxt itkisini, növbəti illərdə həmin mövzu üzrə hər şeyi sıfırdan baş­layıb yeni plan yazmaq lüzumunu aradan qaldırardı. Müəllim dərs planlarını kompyuterin yaddaşında qoruyub saxlamaqla, hər dəfə əlavələr etmək, təkmilləşdirmək, zənginləşdirməklə gələcək dərslərdə də yaradıcı şəkildə istifadə etmək imkanı qazanır.

---

[1]Orta məktəbdə ədəbiyyat tədrisi. A.M.Babayevin red. ilə. Bakı: Maarif, 1976, s. 79.