Lirik şeirin məzmununun mənimsədilməsi və təhlili üzrə dərs planı nümunəsi

       

Mövzu: Ə.Cavad. AZƏRBAYCAN! AZƏRBAYCAN! — 3 saat Birinci saat: Əsərin məzmunu üzrə iş.

Standartlar	Təlim nəticələri
1.1.1. Heca vəznli şeirlərdə və  sadə süjetli bədii əsərlərdə (əfsanə, nağıl, təmsil, he­ka­yə) tanış olmayan sözlərin mənasını lüğətlərdən istifadə etməklə aydınlaşdırır.	Şeirdə tanış olmayan sözlərin mənasını lüğətlərdən stifadə etməklə aydınlaşdırır.
1.1.5. Heca vəznli şeirlərdə, sadə süjetli ədəbi nümunələrdə bədii təsvir vasitələrini (epitet, təşbeh) müəyyənləşdirir.	Şeirdə bədii təsvir vasitələrini müəyyənləşdirir.
2.1.1.  Bədii nümunələrlə bağlı şifahi təqdimatlar edir, öyrəndiyi yeni sözlərdən nit­qin­də istifadə edir.	Şeirlə bağlı şifahi təqdimatlar edir, öyrəndiyi yeni sözlərdən nit­qin­də istifadə edir.

Dərsin tipi: induktiv, bədii əsərin öyrənilməsi.

İş forması: fərdi iş, bütün siniflə birgə iş.

Metod və priyomlar:  əqli hücum, müsahibə, ikihissəli gündəlik.

Təchizat: dərslik, iş vərəqləri, bədii oxu ustasının ifasını dinləmək üçün vasitə (maqnitofon, kompüter), lüğətlər.

Dərsin gedişi

Ev tapşırığının yerinə yetirilməsi səviyyəsi təqdimatların dinlənilməsi və müzakirəsi əsasında müəyyənləşdirilə bilər. Müəllimin müvafiq qiymətləndirmə meyarına müraciət etməsi məqsədəuyğundur.

Motivasiya, problemin qoyuluşu. Dərsin bu mərhələsini fərqli variantlarda təşkil etmək olar. Rəmzi materiallardan (musiqi parçasının səsləndirilməsi, bədii nümunədən yığcam təsvirin oxusu, rəssamlıq əsərinin nümayiş etdirilməsi və s.) istifadə etməklə motivasiyanın yaradılması mümkündür. Dərslikdəki “Yada salın” başlıqlı sual (Vətənimizə – Azərbaycana həsr olunmuş hansı əsərləri xa­tır­la­yır­sınız?) əsasında müsahibə aparmaqla da tədqiqat sualını müəyyən­ləş­dir­mək olar.

Tədqiqat sualı: Vətənə həsr olunmuş əsərlərdə oxucunu daha çox nə maraqlandırır?

Şagirdlərin fikirləri – fərziyyələri dinlənilir, təkrara yol verilmədən qeydlər aparılır.

Tədqiqatın aparılması. Tədqiqat aşağıdakı tapşırıq üzrə işlə başlanır:

1. Əsəri oxuyun (bunu fərdi səssiz oxu, səsli oxunun dinlənilməsi və s.

şəkildə yerinə yetirə bilərsiniz).

ә i şBədii oxu ustasının ifasında (müəllimin nümunəvi ifadəli oxusu ilə də əvəz oluna bilər) şeirin bir neçə bəndinin dinlənilməsi faydalıdır. Bu, sinifdə əsərin məzmununa müvafiq ovqatın yaranmasına səbəb olur. Sonra əsərin oxusu həyata keçirilir. Bu, fərqli oxu formalarının tətbiqi ilə reallaşdırıla bilər. İkihissəli gündəliyə üstünlük verən müəllim onun tətbiqi qaydalarını müsahibə ilə xatırladır. Aşağıdakı nümunənin şagirdlərə nümayiş etdirilməsi faydalıdır.

Əsərdə diqqətimi daha çox cəlb edənlər	Bunun səbəbi
Dağlarının başı qarlı, Sinəsi yaşıl ormanlı, Dərələrin şirin barlı, Azərbaycan! Azərbaycan!	Gözlərimin önündə gö­zəl mən­zərələr can­lanır.
Durnagözlü bulaqların, Cənnət kimi yaylaqların, Geniş-geniş oymaqların, Azərbaycan! Azərbaycan!	Maraqlı epitet, bənzət­mə işlədilib.

İkihissəli gündəlik üzrə fərdi olaraq işləyən şagirdlər tanış olmayan sözlərin mənasının aydınlaşdırılmasını, bədii təsvir vasitələrinin müəyyənləşdirilməsini diqqət mərkəzində saxlayırlar. Şagirdlərə izah olunur ki, onlar müstəqil aydınlaşdıra bilmədikləri məsələləri, izahına ehtiyac duyduqları sualları və s. ikihissəli gündəlikdə  əks etdirə bilərlər. Zərurət yaranan məqamlarda müəllim istiqamətləndirici suallardan istifadə etməklə şagirdlərə kömək edir.

İşin icrasına ayrılan vaxt başa çatdıqdan sonra şagirdlərin cütlük şəklində fikir mübadiləsi aparmalarına imkan yaradılır. Sonra təqdimatlar (hər bir şagirdin ayrılıqda təqdimat etməsinə imkan yaradıla bilər) əsasında məlumat mübadiləsi və müzakirə aparılır. Nəticə, ümumiləşdirmə mərhələsində şagirdlərdə belə bir qənaət möhkəmlənir ki, vətən mövzusunda yazılmış əsərlərdə oxucunu daha çox doğma yurdun əzəməti, gözəllikləri, tükənməz sərvəti, başlıcası isə ona insanların sonsuz məhəbbətinin ifadəsi maraqlandırır.

Çıxarılmış nəticələr fərziyyələrlə və tədqiqat sualı ilə müqayisə edilir.

Dərslikdə təklif edilmiş təqdimat mövzuları üzrə  (a) “Şeirdə vətənimiz haqqında yeni nə öyrəndim?” Öyrəndiyiniz yeni sözlərdən istifadə edin. b) “Şeirdə ən çox xoşladığım bəndlər hansılardır?” Seçiminizi əsaslandırın. ) şagirdlərin fərdi müstəqil işi təşkil olunur. Bu, əvvəlki mərhələlərdə aparılan işin davamı kimi özünü göstərir və təhlilin səmərəliliyində əhəmiyyətli rol oynayır. Səciyyəvi təqdimatların dinlənilib müzakirə edilməsinə, öyrənilmiş yeni sözlərdən necə istifadə olunduğuna xüsusi diqqət yetirilir.

Qiymətləndirmə. Formativ qiymətləndirməni müəyyənləşdirilmiş meyarlar əsasında aparmaq məqsədəuyğundur.

Qiymətləndirmə meyarları:

Aydınlaşdırma

Müəyyənləşdirmə

Təqdimatetmə istifadəetmə

I səviyyə	II səviyyə	III səviyyə	IV  səviyyə
Şeirdə tanış olmayan sözlərin mənasını lüğətlərdən istifadə etməklə aydın­laş­dır­maqda çətinlik çəkir.	Şeirdə tanış olmayan sözlərin mənasını lü­ğətlərdən suallar ver­­məklə və kömək əsa­sında ay­dın­laş­dı­rır.	Şeirdə tanış olma­yan sözlərin mə­nasını lüğətlərdən, əsasən aydınlaşdırır.	Şeirdə Tanış olmayan sözlərin mənasını lüğətlərdən istifadə etməklə aydınlaşdırır.
Şeirdə bədii təsvir vasitələrini müəy­yən­ləşdirməkdə çətinlik çəkir.	Şeirdə bədii təsvir va­sitələrini suallar ver­məklə və kömək əsa­sında müəy­yən­ləş­dirir.	Şeirdə bədii təsvir vasitələrini əsasən müəyyənləşdirir.	Şeirdə bədii təsvir vasitələrini müəyyənləşdirir.
Şeirlə bağlı şifahi təqdimatlar etmək­də, öyrəndiyi yeni söz­lərdən nit­qin­də isti­fadədə  çə­tin­lik çəkir.	Şeirlə bağlı şifahi təqdimatları müəl­li­min köməyi ilə edir,  öy­rəndiyi yeni söz­lər­dən nit­qin­də qismən istifadə edir.	Şeirlə bağlı şifahi təqdimatlar edir,  öyrəndiyi yeni sözlərdən nit­qin­də əsasən istifadə edir.	Şeirlə bağlı şifahi təqdimatlar edir,  öyrəndiyi yeni sözlərdən nit­qin­də istifadə edir.

Müəllim dərslikdəki “Evdə iş” başlıqlı tapşırığın (Əsərdə işlənmiş bədii təsvir və ifadə vasitələrinin növünü dəqiqləşdirin) evdə yerinə yetirilməsini şagirdlərə xatırladır.

Mövzu: Ə.Cavad. AZƏRBAYCAN! AZƏRBAYCAN! — 3 saat İkinci saat: Təhlil üzrə iş

Standartlar	Təlim nəticələri
1.2.3. Şifahi və yazılı ədəbiyyat nümunələrində bədii təsvir vasitələrinin (epitet, təş­beh) rolunu aydınlaşdırır.	Şeirin  təsir gücünün artmasında bədii təsvir vasitələrinin  rolunu aydınlaşdırır.
1.2.4. Bədii nümunələrin mövzu və ideyasını aydınlaşdırır, münasibət bildirir.	Şeirin  ideyasını aydınlaşdırır,  münasibət bildirir.
2.2.1. Müzakirələrdə söylənilən fikirlərə münasibətini bildirir.	Şeirlə bağlı müzakirələrdə söylənən fikirlərə münasibət bildirir.

Dərsin tipi: induktiv, bədii əsərin öyrənilməsi.

İş forması: kiçik qruplarda iş, bütün siniflə birgə iş.

Metod və priyomlar:  əqli hücum, müsahibə, problemin həlli.     

Təchizat:  dərslik, iş vərəqləri.

Dərsin gedişi

Ev tapşırığının yerinə yetirilməsi səviyyəsi təqdimatların dinlənilməsi və müzakirəsi əsasında müəyyənləşdirilir. Müəllimin müvafiq qiymətləndirmə meyarlarına müraciət etməsi məqsədəuyğundur.

Motivasiya, problemin qoyuluşu. Bu mərhələni fərqli variantlarda təşkil etmək mümkün olsa da, dərslikdəki “Düşünün” başlıqlı sual (Doğma yurda həsr olunmuş əsərlər üçün oxşar cəhətlər nə ola bilər?) əsasında müsahibənin aparılması və tədqiqat sualının müəyyənləşdirilməsi vaxta qənaət baxımından daha məqsədəuyğundur.

Tədqiqat sualı: Ə. Cavadın “Azərbaycan! Azərbaycan!” şeirinin yüksək dəyərləndirilməsinə səbəb, sizcə, nədir?

Şagirdlərin fikirləri – fərziyyələri dinlənilir, təkrara yol verilmədən qeydlər aparılır.

Tədqiqatın aparılması. Tədqiqat sualının aydınlaşdırılması üçün fərqli təlim metodlarından, iş formalarından istifadə etmək mümkündür. Dərslikdəki “Araşdırın. Fikirləşin. Cavab verin” başlıqlı suallardan istifadə olunması bütün hallar üçün məqsədəuyğundur.

1.Şeirin, demək olar, bütün bəndlərində Azərbaycan təbiətinin gözəllikləri xatırladılır. Bunun səbəbini necə izah edərsiniz?

2. Ölkəmizin zəngin təbii sərvəti, nemətləri şeirdə bircə-bircə sadalanır. Şair bunu nə məqsədlə edir, onun niyyəti nədir?

3. “Qorxun yoxdur, düşmanın var” misrasına diqqət yetirin. Şairi haqlı

saymaq olarmı?

4. Əsərdəki başlıca fikir – ideya nədir?

Kiçik qruplarda iş forması seçilərsə, şagirdlər məlum üsullardan birinin tətbiqi ilə qruplara bölünür. Hər qrupa iş vərəqi təqdim olunur. Tapşırığın icrası üçün ayrılan vaxt elan edilir. Hər qrupun və qrup üzvlərinin fəaliyyətini müşahidə edən müəllim ehtiyac yara­nanda şagirdlərə istiqamət (suallarla, fərqli nümunələr nümayiş etdirməklə, qazanılmış bilikləri xatırlatmaqla və s.) verir.

Tapşırığın icrası bütün qrupların “əsərlə bağlı açıqlamalar” mətni ilə tanışlığını nəzərdə tutur: “Bu şeir ədəbiyyatımızda “Azərbaycan” adlı onlarca əsərin yazılmasına səbəb olmuşdur. Onun maraqlı məzmunu, ölməz ideyası şairləri həmişə cəlb etmiş, bu mövzuda əsər yazmağa ruhlandırmışdır. “Azərbaycan! Azərbaycan!” şeirini oxuduqca oradakı ahəngi, axıcılığı duydunuz. Şair bu ahəngi yaratmaq üçün bir-biri ilə səsləşən (tələffüz edərkən bir-birinə oxşayan) sözlərdən istifadə etmişdir. Bu sözlər qafiyə adlanır. Yuxarıdakı bənddə işlənmiş qarlı, ormanlı, barlı həmqafiyə sözlərdir. Ahəng yaradan vasitələr çoxdur. Bunlardan biri misradır. Şeirdə hər sətir misra adlanır. Misraların birləşməsindən şeirin bitkin parçası – bənd yaranır. Misralar məzmunca bir-biri ilə əlaqəli olduğu kimi, bəndlər də məzmunca bağlı olur.” İş vərəqləri fərqli məzmunda hazırlana bilər.

I qrup

Dərsliyinizdəki “Əsərlə bağlı açıqlamalar” mətnini oxuyun, tapşırığa cavab hazırlayarkən öyrəndiklərinizdən istifadə edin.

Tapşırıq: 1. Şeirin, demək olar, bütün bəndlərində Azərbaycan təbiətinin gözəl­likləri xa­tır­la­dılır. Bunun səbəbini necə izah edərsiniz? 2. “Əsərin əsas ideyası doğma təbiətin gözəlliyinə diqqəti cəlb etməkdir” fik­ri­ni doğru saymaq olarmı? Fikrinizi əsaslandırın.

II qrup

Dərsliyinizdəki “Əsərlə bağlı açıqlamalar” mətnini oxuyun, tapşırığa cavab hazırlayarkən öyrəndiklərinizdən istifadə edin.

Tapşırıq: 1. Ölkəmizin zəngin təbii sərvəti, nemətləri şeirdə bircə-bircə sadalanır. Şair bunu nə məqsədlə edir, onun niyyəti nədir? 2. “Əsərin əsas ideyası vətənimizin zəngin təbii sərvəti, nemətləri barədə təsəvvür yaratmaqdır” fikrini doğru saymaq olarmı?  Fikrinizi əsaslandırın.

III qrup

Dərsliyinizdəki “Əsərlə bağlı açıqlamalar” mətnini oxuyun, tapşırığa cavab hazırlayarkən öyrəndiklərinizdən istifadə edin.

Tapşırıq: 1. “Qorxun yoxdur, düşmanın var” misrasındakı fikrə görə şairə haqq qazandırmaq olarmı? 2. “Əsərin əsas ideyası diqqəti ölkəmizin qüdrətli olmasına cəlb etməkdir” fikrini doğru saymaq olarmı? Fikrinizi əsaslandırın.

IV qrup

Dərsliyinizdəki “Əsərlə bağlı açıqlamalar” mətnini oxuyun, tapşırığa cavab hazırlayarkən öyrəndiklərinizdən isti­fadə edin.

Tapşırıq: 1. “Əsərin əsas ideyası vətənə sonsuz məhəbbətin ifadəsidir” fikrini doğru saymaq olarmı? Fikrinizi əsaslandırın. 2. Bu fikri doğru sayırsınızsa, şairin buna necə, hansı bədii təsvir vasitələrinin köməyi ilə nail olduğunu aydınlaşdırın.

İşin icrasına ayrılan vaxt başa çatdıqdan sonra qazanılmış məlumatın mübadiləsi həyata keçirilir. Hər qrupun bir üzvü – lideri öz işlərinin nəticələrini şərh edir. Çıxış edənlərə digər qrupların üzvləri suallar verir, cavabla razılaşmadıqda əlavələr edir, öz mövqelərini əsaslandırmağa çalışırlar. Bu mərhələ məlumatın müzakirəsi mərhələsi ilə qovuşur. Müzakirədə  cavablardakı nöqsanların aradan qaldırılmasına, fikirlərin əlaqələndirilməsinə xüsusi önəm verilir.

“Tətbiq, Müzakirə. Yaradıcı iş” başlığı altında verilmiş aşağıdakı tapşırıqlar şagirdlərin mövzu üzrə qazandığı bilikləri yaradıcı tətbiqini sövq etmək niyyəti izləyir: 1.Digər fənlərdən, eləcə də müxtəlif mənbələrdən topladığınız məlumat əsasında ölkəmizin nadir təbii sərvətlərinin adını və yerləşdikləri bölgələri

müəyyənləşdirin. 2. Azərbaycana həsr olunmuş məşhur mahnılardan birinin bəstəçisinin və ən yaxşı ifaçısının adını müəyyənləşdirin. Həmin nümunəni seçməyinizin səbəbini aydınlaşdırın.

           Müzakirə zamanı şagirdlərin digər fənlər, müxtəli mənbələr üzrə  qazandıqıqları biliklərdən istifadə etmələri,  mövzu üzrə bacarıqlarını müstəqil tətbiq etmələri diqqət mərkəzində saxlanılır.

Nəticənin çıxarılması, ümumiləşdirmənin aparılması. Müzakirə başa çatdıqdan sonra qrup işlərinin nəticələri ümumiləşdirilir. Çıxarılmış nəticələr fərziyyələrlə, tədqiqat sualı ilə müqayisə edilir.

Qiymətləndirmə. Formativ qiymətləndirməni müəyyənləşdirilmiş meyarlar əsasında aparmaq məqsədəuyğundur.

Qiymətləndirmə meyarları:

Aydınlaşdırma

Münasibətbildirmə

I səviyyə	II səviyyə	III səviyyə	IV səviyyə
Şeirin   təsir gücü­nün artmasında bədii təsvir vasitələrinin  rolunu aydın­laş­dır­maqda çətinlik çəkir.	Şeirin  təsir gücünün artmasında bədii təs­vir vasitələrinin   ro­lu­nu suallar ver­mək­lə, müəllimin kö­mə­yi ilə aydın­laş­dırır.	Şeirin  təsir gücünün artmasında bədii təsvir vasitələrinin   rolunu əsasən aydınlaşdırır.	Şeirin  təsir gücünün artmasında bədii təsvir vasitələrinin   rolunu rolunu aydınlaşdırır.
Şeirin ideyasını  aydınlaşdırmaqda, münasibət bildirməkdə çətinlik çəkir.	Şeirin  ideyasını aydınlaşdırır, suallar və müəllimin köməyi ilə münasibət bildirir.	Şeirin  ideyasını aydınlaşdırır, əksər hallarda  münasibət bildirir.	Şeirin  ideyasını aydınlaşdırır, münasibət bildirir.
Şeirlə bağlı müzakirələrdə söylənən fikirlərə münasibət bildirməkdə çətinlik çəkir.	Şeirlə  bağlı müzakirələrdə söylənən fikirlərə qismən  münasibət  bildirir.	Şeirlə  bağlı müzakirələrdə söylənən fikirlərə əsasən münasibət bildirir.	Şeirlə  bağlı müzakirələrdə söylənən fikirlərə münasibət bildirir.

Müəllim dərslikdəki “Evdə iş” başlıqlı tapşırığın (“Vətən insan üçün niyə əzizdir?” mövzusunda yığcam esse yazın) evdə yerinə yetirilməsini şagirdlərə xatırladır.